Ang Yurt—Mabalhin-balhing Puy-anan sa Sentral Asia

ANG yurt maoy puy-anan nga humok ug lingin, ug ang sulod niini init kon tingtugnaw apan bugnaw kon ting-init. Kining mabalhin-balhing mga puy-anan sa mga taga-Sentral Asia daghan kaniadto diha sa kapatagan sa Mongolia ug Kazakhstan ug sa kabukiran ug kawalogan sa Kyrgyzstan.

Ang yurt maoy tinukod nga samag tolda nga ang bungbong niini hinaklapag pang-adornong banig nga tangbo. Gipaibabwan usab kinig mga panaptong delana. Ang yurt gaan ug daling asembolon, apan lig-on ug komportable panahon sa ting-init ug sa tingtugnaw. Gitawag sa mga Kirghiz ang yurt ingong abohog-kolor nga puy-anan; alang sa mga Kazakh, delanang puy-anan; ug sa mga taga-Mongolia, ger, nga nagkahulogang “puy-anan.”

Dunay mga yurt nga abohong brawon ang kolor apan ang uban puti kaayo, depende sa kolor sa delana nga gigamit. Ang mga yurt sa Kirghiz ug Kazakh sagad giadornohag delana nga gitinag hayag nga mga kolor ug may disenyong sungay sa karnero. Kaniadto, ang nindot nga mga habol ug delana nga gihanig sa salog maoy ilhanan sa pagkaadunahan ug pagkadungganon sa pamilya.

Ang importante kaayong bahin sa yurt mao ang ligid-ligid sa sentro niini, diin ikonektar ang mga tukon sa atop. Kining lig-on, bug-at nga ligid maoy nagpalig-on sa tinukod. Ang delana nga tabon diha sa ligid-ligid mawalis aron makasulod ang hangin, o masira kon dili maayo ang panahon. Sa mga gabii nga maayo ang panahon, mahimong walison ang tabon sa ligid-ligid aron malantaw ang punog bituon nga kalangitan.

Praktikal sa Tigbalhig Puyo

Diha sa pipila ka baryo sa nasod sa Kazakhstan, Kyrgyzstan, ug Mongolia, ang mga tawo tigbalhin gihapon ug puyo. Diha sa iyang librong Yurts—Living in the Round, gihubit ni Becky Kemery kon giunsa paggamit ang mga kamelyo sa pagbalhin sa yurt sa Mongolia: “Ang tigbayon ikarga sa usa ka kamelyo nga timbang ang masigkakilid. Ang ligid-ligid sa atop iulahi pagkarga; nga mohaom sa bugdo-bugdo sa kamelyo. Ang mga delana ikarga sa lain pa nga kamelyo. Kon walay kamelyo, mga yak o kabayo ang gamiton sa paghakot ug yurt diha sa karomata, o ikarga kini sa trak nga gama sa Rusya paingon sa balhinan niini.”

Ang mga yurt sa Mongolia dunay tul-id nga mga tukon ug mas plat nga atop kay sa uban. Kini makatabang aron dili maunsa ang tinukod sa kusog nga hangin ug sa mga kilat diha sa kapatagan.  Ang yurt sa Kyrgyzstan ug Kazakhstan mas tutok ug tindog, ug mas linginon. Kasagaran, ang entrada niini iatubang sa adlaw aron makasulod ang sidlak sa adlaw. Sa sulod, ang hayag kaayog kolor nga mga alpombrang delana ug habol pil-on ug ipatong ibabaw sa kaban atbang sa entrada. Sumala sa nabatasan, ang importanteng bisita o ang kinamagulangang lalaki sa pamilya molingkod atubangan niining mabulokong displey.

Ang tuo nga bahin sa yurt maoy para sa mga babaye. Dinhi ibutang ang tanang gamit sa kosina, paghinlo, pagtahi, ug paggamag delana. Ang pikas kilid maoy para sa mga lalaki. Dinhi ibutang ang mga montura, latigo, ug ubang mga gamit sa pagpangayam ug pag-atiman ug mga mananap.

Ang Yurt Gigamit Gihapon Bisan pa sa Kausaban sa Pangagamhanan

Ang paagi sa kinabuhi sa tigbalhig puyo nausab pag-ayo human sa Rebolusyon sa Komunista sa 1917. Sa tibuok Sentral Asia, ang mga Ruso nagtukod ug mga eskuylahan, ospital, ug mga dalan. Tungod niana, sagad mopondo na ang mga tawo sa usa ka dapit.

Sa paglabay sa panahon, gibiyaan sa daghang nitibo ang ilang paagi sa pagkinabuhi ug nanimuyo sila sa kabaryohan ug kalungsoran. Apan panahon sa ting-init, ang yurt gamiton usahay sa mga magbalantay nga nag-atimag mga karnero, baka, ug kabayo diha sa mga ranso nga daghag tag-iya.

“Sa tin-edyer pa ko,” miingon si Maksat, usa ka Kirghiz nga mag-40 anyos na, “tabangan nako ang akong amahan sa pagbantay sa mga mananap nga gipaatiman kaniya. Pagka-Hulyo, inigkatunaw sa niyebe ug maagian na ang mga dalan sa bukid, among itugway ang among mga mananap sa kabalilihan sa bukid.

“Didto magtukod kamig yurt sa tampi sa sapa, diin makakuha kamig tubig alang sa pagluto ug paglaba. Moestar kami didto hangtod sa unang mga semana sa Oktubre sa dihang bugnaw na ang klima.” Busa ang yurt mapuslan gihapon bisan sa modernong panahon.

Ang Yurt Karon

Diha sa mga lugar sama sa Kyrgyzstan, daghan gihapong yurt ang makita diha sa mga daplin sa dalan. Gigamit kini ingong mga tindahan o mga café, diin ang mga turista makatilaw ug lokal nga mga pagkaon. Ang mga bisita makasinati usab sa paagi sa pagkinabuhi sa mga Kirghiz pinaagi sa pagkatulog diha sa yurt sa kabukiran sa Kyrgyzstan o sa tampi sa tin-aw kaayong Lake Issyk Kul.

Ang yurt dakog bahin usab sa pipila ka tradisyon sa Sentral Asia sa ilang kostumbre sa paglubong. Si Maksat miingon, “Sa Kyrgyzstan ang namatay hayaon diha sa yurt diin ang mga pamilya ug mga higala makaadto aron sa pagbangotan sa kamatayon sa ilang minahal.”

Karong bag-o, may mga yurt na sa kanasoran sa Kasadpan. Girekomendar sa ubang mga tawo ang yurt kay kini praktikal ug dili makadaot sa kalikopan. Apan ang kadaghanan sa mga yurt karon lahi kay sa mga yurt kaniadto. Gigamitan na kinig modernong mga materyales, ug permanente kini nga pagkatukod.

Bisag dili matino kon diin unang nagsugod ang yurt, kini mapuslanon kaayo. Ang yurt gidisenyo para sa mga tawo sa Sentral Asia nga tigbalhig puyo ug maoy malungtarong pamatuod sa kabatid sa malahutayon ug mapailin-ilinong mga tawo.

[Hulagway sa panid 17]

Mga yurt nga gitukod sa tampi sa bantog nga Lake Issyk Kul sa Kyrgyzstan