ANG Ehipto, nga nabantog tungod sa mga piramide niini ug Suba sa Nilo, mao ang unang gahom sa kalibotan diha sa kasaysayan sa Bibliya. Ubos sa proteksiyon niini, natukod ang nasod sa Israel. Si Moises, nga maoy nagsulat sa unang lima ka basahon sa Bibliya, natawo ug naedukar sa Ehipto. Gipaluyohan ba sa sekular nga kasaysayan ug arkeolohiya ang gisulat ni Moises bahin sa karaang Ehipto? Tagda ang pipila ka pananglitan.

Mga titulo ug termino.

Ang katukma sa asoy sa kasaysayan sagad makita diha sa mga detalye niini​—mga kostumbre, lagda sa maayong pamatasan, ngalan ug titulo sa mga opisyal, ug uban pa. Tukma ba ang mga detalye sa unang mga basahon sa Bibliya, ang Genesis ug Exodo? Mahitungod sa asoy sa Genesis bahin kang Jose, nga anak sa patriarkang si Jacob, maingon man sa basahon sa Exodo, si J. Garrow Duncan miingon diha sa iyang librong New Light on Hebrew Origins: “[Ang magsusulat sa Bibliya] suheto kaayo sa Ehiptohanong pinulongan, kostumbre, tinuohan, kinabuhi sa palasyo, lagda sa pamatasan, ug sa mga opisyal.” Siya midugang: “[Ang magsusulat] naggamit sa hustong titulo nga tukma gayod sa maong panahon. . . . Gani, ang labawng makapakombinsir nga pamatuod nga ang mga magsusulat sa Daang Tugon suheto kaayo bahin sa Ehipto, ug nga sila kasaligan, mao ang ilang paggamit sa titulong Paraon sa lainlaing yugto.” Si Duncan miingon usab: “Sa dihang [ang magsusulat] maghisgot bahin sa mga tawo nga moatubang kang Paraon, iyang ipakita nga sila nagsunod sa lagda sa maayong pamatasan diha sa palasyo ug naggamit sa haom nga mga pulong.”

Paghimog tisa.

Sa dihang ang mga Israelitas naulipon sa Ehipto, sila naghimog mga tisa gamit ang yutang-kulonon nga gisagolag uhot aron molig-on. (Exodo 1:14; 5:6-18) * Pipila ka tuig kanhi, ang librong Ancient Egyptian Materials and Industries nag-ingon: “Kon bahin sa paghimog tisa, halos walay laing lugar nga molabaw sa Ehipto, diin ang gipauga-sa-adlaw nga mga tisa gigamit gihapon sa pagpanukod.” Ang maong libro nag-ingon usab nga “ang mga Ehiptohanon naggamit ug uhot sa paghimog mga tisa,” sa  ingon nagpamatuod nianang dugang detalye sa Bibliya.

Pagpamalbas.

Ang Hebreohanong mga lalaki sa karaang panahon magpataas ug balbas. Apan ang Bibliya nag-ingon nga si Jose namalbas sa wala pa siya moatubang kang Paraon. (Genesis 41:14) Nganong gihimo niya kana? Tungod kay mao kanay batasan sa mga Ehiptohanon, nga nag-isip sa balbas ingong timailhan sa kahugaw. “[Ang mga Ehiptohanon] mapasigarbohon sa ilang pagkawalay-bungot,” nag-ingon ang librong Everyday Life in Ancient Egypt. Gani, diha sa mga lubnganan nakaplagan ang mga galamiton sa panghindik sama sa labaha, pang-ibot ug buhok, ug samin, apil ang mga sudlanan niini. Dayag nga si Moises maampingong nagtala sa mga detalye. Tinuod usab kana sa ubang magsusulat sa Bibliya nga nag-asoy sa mga panghitabo maylabot sa karaang Ehipto.

Pagnegosyo.

Si Jeremias, nga nagsulat sa mga basahong una ug ikaduhang Hari, naghatag ug detalye bahin sa pagnegosyo ni Haring Solomon ug mga kabayo ug karo uban sa mga Ehiptohanon ug Hitihanon. Ang karo nagkantidad ug ‘unom ka gatos ka pirasong plata, ug ang usa ka kabayo nagkantidad ug usa ka gatos ug kalim-an,’ o ikaupat ka bahin sa kantidad sa karo, matod pa sa Bibliya.​—1 Hari 10:29.

Sumala sa librong Archaeology and the Religion of Israel, gipamatud-an sa Gregong historyano nga si Herodotus ug sa mga kaplag sa arkeolohiya nga kusog ang negosyo sa kabayo ug karo panahon sa pagmando ni Solomon. Gani, matod sa maong libro, ‘naandan na nga ang upat ka kabayo bayrag usa ka karo sa mga Ehiptohanon.’ Kini nagpamatuod nga husto ang kantidad nga gihisgotan sa Bibliya.

Pagpakiggubat.

Si Jeremias ug Esdras naghisgot usab nga gisulong ni Paraon Sisak ang Juda, nga espesipikong nag-ingon nga kini nahitabo sa “ikalima ka tuig ni Haring Rehoboam [sa Juda],” o 993 B.C.E. (1 Hari 14:25-28; 2 Cronicas 12:1-12) Sulod sa dugayng panahon, ang rekord niana makaplagan lamang sa Bibliya. Dayon dihay nadiskobrehan nga kinulit sa paril sa Ehiptohanong templo sa Karnak (karaang Thebes).

Diha sa kinulit, makita si Sisak nga nagbarog atubangan sa diyos nga si Amon, nga nagbakyaw sa iyang kamot batok sa mga binihag. Makita usab ang ngalan sa napukan nga mga lungsod sa Israel, nga daghan niana gihisgotan sa Bibliya. Gihisgotan usab sa maong kinulit ang “Uma  ni Abram”​—ang kinaunhang paghisgot sa patriarkang si Abraham diha sa mga rekord sa Ehipto.​—Genesis 25:7-10.

Tin-aw nga dili tumotumo ang asoy sa mga magsusulat sa Bibliya. Kay nahibalo nga manubag sila sa Diyos, ilang gisulat kon unsay kamatuoran, bisan pag kana dili mohatag kanilag kadungganan​—sama sa kadaogan ni Sisak batok sa Juda. Ang maong pagkaprangka sukwahi sa gipanindot, gipasobrahang mga asoy sa Ehiptohanong mga magsusulat, nga wala magrekord sa mga butang nga magpakaulaw sa ilang mga magmamando o katawhan.

Si Jehova nga Diyos, ang Awtor sa Bibliya, mao lamang ang tukmang makatagna sa umaabot. Tagda pananglitan kon unsay iyang gipadayag kang Jeremias nga mahitabo sa duha ka siyudad sa Ehipto​—ang Mempis ug Thebes. Kaniadto, ang Mempis, o Nop, maoy iladong sentro sa negosyo, politika, ug relihiyon. Apan ang Diyos miingon: “Ang Nop mahimong usa na lamang ka butang makapahingangha ug pagasunogon gayod, aron wala na unyay molupyo.” (Jeremias 46:19) Natuman gayod kana. Ang librong In the Steps of Moses the Lawgiver nag-ingon nga ang “dako kaayong kagun-oban sa Mempis” gikuwari sa Arabianong mga mananaog. Ang maong basahon midugang nga karon diha “sa karaang siyudad walay bisan usa ka bato nga migimaw sa itom nga yuta.”

Ang Thebes, nga gitawag kaniadto ug No-amon o No, nakaagom usab ug kaparotan, lakip na ang way-gahom nga mga diyos niini. Bahin niining kanhing kaulohan sa Ehipto ug sentro sa pagsimba sa diyos nga si Amon, si Jehova miingon: “Ania, akong iliso ang akong pagtagad nganha kang Amon . . . ug kang Paraon ug sa Ehipto ug sa iyang mga diyos . . . Ug itugyan ko sila . . . sa kamot ni Nabucodonosor nga hari sa Babilonya.” (Jeremias 46:25, 26) Sumala sa gitagna, gipildi sa hari sa Babilonya ang Ehipto ug ang iladong siyudad niini nga No-amon. Dayon, human kini gisulong sa Persianong magmamando nga si Cambyses II niadtong 525 B.C.E., kini anam-anam nga mihuyang hangtod nga bug-os kining gilaglag sa mga Romano. Oo, ang Bibliya lahi sa ubang basahon tungod kay kini naundag tukmang mga tagna, busa kita makasalig gayod sa giingon niini bahin sa atong umaabot.

Ang unang tagna nga girekord sa Bibliya gisulat ni Moises sa dihang ang Ehipto mao ang naggahom sa kalibotan. * Ang maong tagna nga mabasa sa Genesis 3:15 nag-ingon nga ang Diyos magpatunghag usa ka “binhi,” o kaliwat, nga  molaglag kang Satanas ug sa iyang “binhi”​—kadtong nagsunod sa daotang mga buhat ni Satanas. (Juan 8:44; 1 Juan 3:8) Ang pangunang “binhi” sa Diyos mao ang Mesiyas, si Jesu-Kristo.​—Lucas 2:9-14.

Si Kristo magmando sa tibuok yuta ug iyang wagtangon ang tanang pagkadaotan ug ang madaogdaogong mga gobyerno sa tawo. Ang tawo dili na ‘magmando sa tawo alang sa iyang kadaotan.’ (Ecclesiastes 8:9) Dugang pa, sama ni Josue sa karaang panahon, kinsa nagdala sa Israel ngadto sa Yutang Saad, dad-on usab ni Jesus ang mahinadlokon-sa-Diyos nga “dakong panon” ngadto sa mas dako nga “Yutang Saad”​—usa ka nahinloang yuta nga mahimong tibuok-globong paraiso.​—Pinadayag 7:9, 10, 14, 17; Lucas 23:43.

Ang maong kahibulongang paglaom magpahinumdom kanato sa lain pang tagna sa Bibliya nga gisulat panahon sa karaang Ehipto. Kanang tagnaa, nga mabasa sa Job 33:24, 25, nag-ingon nga ang Diyos magluwas sa mga tawo gikan sa “gahong,” o lubnganan, pinaagig pagbanhaw kanila. Oo, gawas niadtong luwason sa umaabot nga kalaglagan sa mga daotan, milyonmilyong nangamatay ang pagabanhawon uban ang paglaom nga mabuhi sa walay kataposan sa Paraiso sa yuta. (Buhat 24:15) “Ang tolda sa Diyos anaa uban sa mga tawo,” nag-ingon ang Pinadayag 21:3, 4. “Iyang pagapahiran ang tanang luha gikan sa ilang mga mata, ug ang kamatayon mawala na, ni may pagbangotan ni pagtiyabaw ni may kasakit pa.”

Ang tema maylabot sa pagkakasaligan sa Bibliya kon bahin sa kasaysayan ug tagna ipadayon sa sunod nga artikulo niini nga serye nga maghisgot sa Asirya, ang gahom sa kalibotan nga misunod sa Ehipto.