John Foxe ug ang Iyang Magubot nga Panahon

ANG tawo ba nakakat-on sa mga sayop nga ilang nahimo sa nangagi? Hunahunaa kanang pangutanaha samtang mamalandong ka sa kinabuhi ni John Foxe, usa ka Ingles kinsa nagsulat ug libro aron ang iyang magbabasa dili magpakabuta-bungol sa mangilngig nga kapintasan nga kaylap sa iyang panahon.

Ang mga asoy ni John Foxe, nga gisulat panahon sa Repormasyon, dako kaayog impluwensiya sa mga tawo sa England sa daghang katuigan. Ang iyang librong Acts and Monuments of the Church gisulat ug kapin sa 25 ka tuig. Ug ang uban nag-ingon nga ikaduha kini sa Bibliya nga nakaimpluwensiya sa pinulongan ug kultura sa England.

Magubot nga Katuigan

Si John Foxe natawo sa Boston, England, niadtong 1516 o 1517, halos dungan sa panahong gilansang ni Martin Luther ang iyang 95 ka protesta diha sa pultahan sa simbahan sa Wittenberg, Germany. Busa si Foxe, nga natawong Romano Katoliko, nagkinabuhi sa panahon nga gikuwestiyon sa mga Repormador ang gahom ug doktrina sa Simbahang Katoliko.

Si Foxe nag-eskuyla sa Oxford University, ug nagtuon usab siya ug pinulongang Grego ug Hebreohanon, nga tungod niini makabasa siya sa Bibliya sa orihinal nga mga pinulongan niini. Busa nagsugod siya sa pagduhaduha sa mga pagtulon-an sa Katoliko. Sa pagkatinuod, ang iyang mga kauban nagtuo nga siya nakabig sa Protestantismo ug ilang gitug-an kini sa kadagkoan sa kolehiyo. Sukad niadto, si Foxe gipanid-an.

Human makatapos sa iyang master’s degree sa 1543, si Foxe ordinahan na unta ingong pari. Apan mibalibad siya sa pagkahimong pari kay supak siya sa balaod nga dili mahimong magminyo ang pari. Busa gitalikdan niya ang iyang karera. Kay gidudahan man nga supak siya sa pagtulon-an sa Simbahan, nga kon mapamatud-an mahimo siyang sentensiyahan ug kamatayon, miluwat siya sa unibersidad niadtong 1545. Human mobiya sa iyang karera, si Foxe nahimong magtutudlo sa usa ka pamilya sa Stratford-upon-Avon, Warwickshire, diin didto naminyo siya kang Agnes Randall.

Si Agnes, nga lungsoranon sa Coventry, nagsulti kang Foxe bahin sa usa ka biyuda nga ginganlag Smith (o Smythe) kinsa nagtudlo sa iyang mga anak sa Napulo ka Sugo ug sa sulondang pag-ampo ni Jesus, nga gitawag ug Amahan Namo. Apan, imbes Latin ang itudlo, Iningles hinuon ang iyang gitudlo sa iyang mga anak. Tungod niini nga “krimen” siya gisunog sa estaka, uban sa unom ka lalaki nga giakusar sa mao gihapong krimen. Sanglit nasuko kaayo ang mga tawo niining grabe nga inhustisya, gipabaniog sa obispo nga ang mga biktima gisunog tungod sa “grabe pa nga krimen” sa pagkaon ug karne sa Biyernes ug sa ubang mga adlaw sa pagpuasa.

 Sa unsang paagi kini nga mga martir nahibalo sa pipila ka bahin sa Bibliya sa Iningles? Mga 150 ka tuig sa miagi, bisag supak ang Simbahan, ang Latin nga Bibliya gihubad sa Iningles ni John Wycliffe, kinsa nagbansay usab sa nagapanawng mga magwawali nga gitawag ug mga Lollard. * Sila nagdalag sinulat nga mga bahin sa Bibliya nga ilang basahon ngadto sa mga tawo. Tungod niini, gipahunong sa gobyerno ang ilang pagwali. Sa 1401, ang gobyerno nagpasag balaod nga nag-awtorisar sa mga obispo sa pagbilanggo ug pagsakit sa mga mosupak sa doktrina sa Simbahan ug sa pagsunog kanila diha sa estaka.

Kay nahadlok nga dakpon, si Foxe ug ang iyang pamilya mibalhin sa London, diin sa ulahi iyang gilabanan ang pagtulon-an sa mga Protestante. Didto iyang gihubad ang mga pulyeto sa mga Repormador nga German ngadto sa Iningles ug ang ubang Latin nga mga pulyeto. May gisulat usab siya nga mga pulyeto.

Dugang pa, gisugdan ni Foxe pagsulat ang kasaysayan sa mga Lollard sa England, nga nakompleto niadtong 1554. Kining gamayng libro nga Latin nga dunay 212 ka panid giimprenta sa Strasbourg, karon usa ka siyudad sa France. Kini mao ang unang edisyon sa iyang librong Acts and Monuments of the Church. Paglabayg lima ka tuig, gidugangan niya kini nga nahimong kapin sa 750 ka dagkong panid.

Ang Pagpihig Miresultag Kamatayon

Sa panahon sa Repormasyon sa Europe, libolibong lalaki, babaye, ug mga bata ang gipamatay. Sa England niadtong 1553, usa ka debotadong Katoliko nga nabantog sa ngalang Bloody Mary gikoronahan. Sanglit ang gobyerno sa England mibulag sa Roma sa 1534, siya nangusog nga ang England mailalom pag-usab sa awtoridad sa papa. Sa lima ka tuig nga pagmando ni Mary, mga 300 ka lalaki ug babaye, lakip ang mga kadagkoan sa Protestante, gisunog kay traydor kono sa Simbahan. Daghan usab ang nangamatay sa prisohan.

Si Foxe nakalingkawas kay siya ug ang iyang pamilya mibalhin sa Basel, Switzerland, wala magdugay human nakoronahan si Mary.  Pagka-1559, paglabayg usa ka tuig human gikoronahan ingong rayna ang iyang Protestanteng igsoon nga si Elizabeth, siya mibalik sa England, uban sa ubang mga destiyero. Nianang tuiga, gibalik ni Elizabeth ang balaod nga Act of Supremacy *, nga naghimo kaniya nga Kinalabwang Gobernador sa Simbahan. Busa giekskomunikar ni Pope Pius V si Elizabeth sa 1570. Dayon nadiskobrehan nga dunay mga nasod nga nagkunsabo batok sa England, lakip ang plano sa pagpatay sa Protestanteng rayna. Sa sugo ni Elizabeth, daghan kaayong Katoliko ang gisentensiyahan ug kamatayon kay gisumbong nga traydor sa nasod.

Ang Kakristiyanohan—Katoliko ug Protestante—mitipas sa mga pagtulon-an ni Jesu-Kristo! Siya nagtudlo: “Magpadayon sa paghigugma sa inyong mga kaaway ug sa pag-ampo alang sa mga nagalutos kaninyo.” (Mateo 5:44) Sanglit gisalikway man sa Katoliko ug Protestante kining klaro kaayong balaod, sila nakahatag ug dakong pasipala sa Kristiyanidad—usa ka hitabo nga gitagna sa Bibliya. Si apostol Pedro misulat nga “ang dalan sa kamatuoran mapasipalahan” tungod sa mga tawo nga nag-angkong Kristohanon.—2 Pedro 2:1, 2.

Natapos ni Foxe ang Iyang Libro

Sa England, gisugdan ni Foxe ang dakong edisyon bahin sa iyang asoy, diin ang mga detalye niini nasaksihan mismo sa uban niyang mga magbabasa. Ang iyang unang Iningles nga edisyon—nga dunay mga 1,800 ka panid ug daghang drowing—giluwat niadtong 1563 ug nahimong himalitan.

Ang ikaduhang edisyon giluwat paglabayg pito ka tuig. Ang duha ka tomo niini dunay kapin sa 2,300 ka panid ug 153 ka drowing. Pagkasunod tuig, ang Church of England nagpasag balaod nga kinahanglang ibutang ang kopya sa libro ni Foxe tapad sa Bibliya diha sa tanang katedral ug mga balay sa kadagkoan sa Simbahan aron ang mga sulugoon ug bisita makabasa. Gibutang usab kini diha sa mga kapilya. Bisan ang dili makamaong mobasa nakabenepisyo tungod sa mga drowing niini.

Niining tungora, si Foxe miduyog sa mga Puritan, mga Protestante kinsa nagtuo nga dili gayod igo ang pagbulag lang gikan sa Simbahan sa Roma. Sila nanudlo nga ang tanang pagtulon-an sa Katolisismo kinahanglang isalikway—usa ka baroganan nga nakapasuko sa Simbahang Protestante sa England, nga nagsubay gihapon sa daghang kostumbre ug mga doktrina sa Katoliko.

Sanglit ang iyang libro nagyagyag sa mga kapintasan nga gihimo sa mga relihiyon sa iyang magubot nga panahon, nabag-o ni John Foxe ang tinamdan sa mga tawo sa relihiyon ug politika sa England sa daghang kasiglohan.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 28]

BOOK OF MARTYRS NI FOXE

Samtang ang Katolikong Simbahan nagpadayon sa pagsumpo sa Repormasyon, ang mga tigsulat bahin sa mga martir sa Europe, sama kang Jean Crespin, naghatag ug mga detalye sa paglutos ug pagpatay sa mga martir diha sa ilang nasod. * Busa ang librong Acts and Monuments of the Church ni Foxe gitawag ug Book of Martyrs. Sa ulahi, sa dihang giluwat ang rebisado ug pinamubong edisyon niini, kini nga ngalan sa libro mao ang gigamit imbes ang ngalan nga gipili ni Foxe.

[Footnote]

[Credit Line]

© Classic Vision/age fotostock

[Hulagway sa panid 27]

Si John Wycliffe nagpadalag nagapanawng mga magwawali nga gitawag ug mga Lollard

[Credit Line]

From the book The Church of England: A History for the People, 1905, Vol. II

[Picture Credit Line sa panid 26]

From Foxe’s Book of Martyrs