Pangilad Diha sa Internet—Apektado Ka Ba?

Si William, nga usa ka retiradong maestro sa Florida, U.S.A., nakadawat ug e-mail nga iyang gituohan nga gikan sa iyang Internet service provider. Ang e-mail nag-ingon nga nawala ang iyang billing information. Gipil-apan niya ang gi-attach nga porma ug gibalik kinig e-mail. Wala siyay kalibotan nga ang iyang personal nga impormasyon nahiadto kang Shiva, usa ka mangingilad sa Queens, New York. Pagkasunod adlaw, gigamit ni Shiva ang numero sa credit card ni William sa pagpalit diha sa Internet ug photo ID printer. Ang e-mail nga nadawat ni William maoy usa sa 100,000 nga gipadala ni Shiva. Ang mga imbestigador miingon nga mga usa ka gatos ka tawo mibalos ug e-mail ug nailad.

Usa ka 56 anyos nga babaye sa Queensland, Australia, nakatrato diha sa Internet nga abi niyag inhenyero nga taga-Britain. Ang babaye nakabayad nag $47,000 una pa niya madiskobrehi nga kining tawhana mangingilad diay nga 27 anyos nga taga-Nigeria. *

ANG nakapait, komon ang pangilad diha sa Internet. Ang Consumer Reports, sa artikulong “State of the Net 2010,” nag-ingon: “Ang pangilad diha sa Internet grabe nga nagkadaghan, diin nakagastog bilyonbilyon ang mga tig-Internet sa kadaot nga gipahinabo niini. Ang mga virus nga gipasulod diha sa computer midaghan sukad sa miaging tuig, nga nakaapektar ug 40 porsiyento sa mga panimalay sa U.S. May mga panimalay nagreport nga daghang beses na-virus ang ilang computer.” Sa dili pa nato tagdon kon unsay imong himoon aron dili ka mabiktima, ato unang hisgotan ang pipila ka modus sa mga mangingilad.

Giunsa Nila Pagpangilad?

Daghang pangilad gihimo pinaagig e-mail. Ang e-mail nga nadawat ni William gitawag ug phishing e-mail. Samag  mamasol ug isda, kini nga klase sa e-mail mangubit ug password, numero sa credit card, o impormasyon sa bank account niadtong gipadad-an ug e-mail gikan sa morag legal nga Web site apan gigamit sa pagpangilad. Ang mga mangingilad makakuha sa imong e-mail add pinaagig computer program nga gitawag ug e-mail extractor.

Ang ubang phishing e-mail makabiktima gihapon bisag wala kay isulod nga impormasyon. Bisan ang pag-abli lang ug usa ka e-mail makapasulod nag program nga spy software. Kini nga mga program makarekord sa imong ginahimo diha sa computer. Irekord sa pipila ka program ang imong gitayp diha sa computer aron makawat ang imong mga password ug personal nga impormasyon. Pabukson ka sa ubang program ug usa ka site nga gigamit sa pagpangilad. Unsay imong himoon aron dili ka mabiktima?

Kon Unsay Imong Himoon

Pagbantay sa mga e-mail nga dunay kaduhaduhaang mga link. Ang pag-abli sa maong mga link usahay makapasulod ug program nga gitawag ug Trojan horse o Trojan, nga gamiton sa mga mangingilad aron sila makasulod sa imong computer sa pagkawat sa imong pribadong mga impormasyon. Ang mga Web site sa forum, pornograpiya, social networking, ug mga site nga nagtanyag ug program gikan sa dili iladong tiggama maoy mga site diin ang mga mangingilad makakawat ug importanteng mga impormasyon ug makabutag mga spy program. Dugang pa, ayaw gayod pagbalos ug e-mail niadtong nanaad nga makakuwarta kag dako.

Tingali nakadawat kag message sa Internet nga nag-ingon: “Your computer is at risk! Click here to protect your computer!” O kaha, “Free Screensavers. Click Here.” Kon imo kining i-click, mahimong masudlan ug spy software ang imong computer.

Pagbantay kon mangita kag trabaho diha sa Internet. Ang mga mangingilad mogamit ug kuwestiyonableng mga site sa pagpangolektag bayad kono sa rehistro ug bisan sa imong pinansiyal nga mga impormasyon.

Ang mga kawatan suheto kaayo sa pagsulod sa mga computer system sa mga kompaniya sa pagpangawat ug impormasyon. Niadtong Enero 2007, nakasulod ang mga kriminal sa mga computer system sa daghag branch nga department store sa Amerika ug nakakawat ug milyonmilyong rekord sa mga kustomer, lakip ang impormasyon sa credit card. Sa Nigeria, ang mga mangingilad nakasulod sa mga computer system sa daghang bangko ug nakakawat ug 1.5 ka milyong personal identification number (PIN) sa pagkuhag kuwarta gikan sa ATM. Karon mapalit na diha sa Internet ang kinawat nga mga impormasyon sa credit card ug bisag ang tanang impormasyon sa usa ka indibiduwal nga nakawat sa limbongang mga empleyado ug mga hacker.

[Footnote]

[Kahon sa panid 11]

Phishing e-mail: E-mail nga nangengganyo sa nakadawat niini sa paghatag sa iyang password, numero sa credit card, o impormasyon sa iyang bank account diha sa morag legal nga Web site apan gigamit sa pagpangilad

Spy software: Usa ka program nga nagrekord sa imong ginahimo diha sa computer

Trojan horse: Usa ka program nga nagtanyag ug services nga gidisenyo diay sa pagdaot sa security sa computer system

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 12, 13]

Ayaw Pailad

ARON DILI MAILAD, SUNDA KINING MOSUNOD:

1 Paneguroa nga kanunayng ON ang firewall sa imong computer ug i-update kanunay ang operating system, mga application, ug ang antivirus.

2 Kanunayng i-back up ang imong files, ug tipigi kinig maayo.

3 Pagbantay. Ayaw dayon pagsalig sa impormasyon sa Internet. Ang Proverbio 14:15 nag-ingon: “Si bisan kinsa nga walay kasinatian motuo sa tagsatagsa ka pulong, apan ang usa nga maalamon magapalandong sa iyang mga lakang.”

4 Ayaw paghinakog. (Lucas 12:15) Pagbantay sa libre kono nga mga tanyag o sa mga Web site nga nanindag mga produktong barato kaayo. Basig mabiktima ka sa phishing e-mail.

5 Pagbantay sa mga e-mail gikan sa dili nimo kaila o sa mga instant message, ilabina kon kini dunay mga link o nangayog personal nga impormasyon, sama sa pagkompirmar sa imong password.—Proverbio 11:15.

6 Pagpilig password nga lisod matag-an. Ilisi matag karon ug unya ang imong password, ug ayaw paggamit ug usa ra ka password alang sa lainlaing account.

  7 Ihatag ang impormasyon sa imong credit card o sa imong bangko ngadto lang sa ilado ug kasaligang Web site.

8 Paneguroa nga hustong adres sa Web site ang imong itayp, ilabina sa pinansiyal nga mga kompaniya. Mahimong makasulod kag kuwestiyonableng Web site sa usa lang ka sayop nga espeling.

9 Paneguroa nga encrypted ang kompidensiyal nga mga impormasyon nga imong ipadala, sama sa mga detalye sa credit card, ug sign out sa maong Web site inigkahuman nimo.

10 Kanunayng repasoha pag-ayo ang mga transaksiyon sa imong credit card ug mga bank statement. Kon makakita kag transaksiyon nga kaduhaduhaan, kontaka dayon ang kompaniya.

11 Pagbantay kon mogamit ug Wi-Fi nga dili magkinahanglag password, kay mahimong makuha sa mga kawatan ang imong mga impormasyon ug pabukson ka sa kuwestiyonableng mga Web site.

12 Ayaw pagtubag ug “Yes” sa pangutanang “Remember this password?” Makuha sa mga Trojan program ang imong mga password.