Sa Unsang Paagi ang Arabic Nahimong Pinulongan sa Edukado

I-PLAY

Sa Unsang Paagi ang Arabic Nahimong Pinulongan sa Edukado

SA DAGHANG siglo, ang Arabic mao ang pangunang pinulongan sa mga edukado. Sa ikawalong siglo C.E., gihubad ug gikoreksiyonan sa mga eskolar nga Arabo sa lainlaing siyudad sa Middle East ang mga basahon sa siyensiya ug pilosopiya sa panahon ni Ptolemy ug Aristotle. Busa napreserbar ug napauswag niini nga mga eskolar ang sinulat sa mga tawong makinaadmanon sa maong panahon.

Sentro sa Nagkalainlaing Kinaadman

Sa ikapito ug ikawalong siglo C.E., duha ka bag-ong gahom natukod sa Middle East—una ang Umayyad ug dayon ang Abbasid nga dinastiya. Sanglit ang ilang mga ginsakpan sa Arabia, Asia Minor, Ehipto, Palestina, Persia, ug Iraq naimpluwensiyahan sa Gresya ug India, ang bag-ong mga magmamando nakabaton ug dakong tuboran sa kahibalo. Ang dinastiya nga Abbasid nagtukod ug bag-ong kaulohan, ang Baghdad, ug didto magtapok ang mga makinaadmanon. Busa, nagkatipon didto ang mga Arabo, Armenian, Berber, Copt, Grego, Hudiyo, Indian, Insek, Persianhon, Turk, ug Sogdian, nga gikan sa pikas bahin sa Oxus River, nga karon nailhang Amu Dar’ya, sa Central Asia. Ilang gitun-an ug gidebatehan ang bahin sa siyensiya, busa nagtapoay ang ilang mga kahibalo ug kultura.

Ang mga magmamandong Abbasid sa Baghdad nagdasig sa mga utokan, bisag diin pa sila gikan, sa pagtampo sa ilang kahibalo alang sa kauswagan sa kinaadman sa imperyo. Dihay sistematikong pagpangolektag libolibong libro sa nagkalainlaing ulohan, apil ang alchemy, aritmetika, geometriya, medisina, musika, pilosopiya, ug pisika, ug sa paghubad niini ngadto sa Arabic.

Si Caliph al-Manṣūr, nga nagmando gikan sa 754 hangtod sa 775 C.E., nagpadalag mga hawas ngadto sa palasyo sa Byzantine aron sa pagkuhag Gregong mga basahon sa matematika. Gisunod ni Caliph al-Ma’mūn (813-833 C.E.) ang iyang gihimo, nga nakapadasig sa paghubad sa Gregong mga basahon ngadto sa Arabic sulod sa kapin sa duha ka siglo. Busa, sa kataposan sa ikanapulong siglo, halos tanang Gregong sinulat bahin pilosopiya ug siyensiya niadtong panahona nahubad ngadto sa Arabic. Apan dili lang paghubad ang nahimo sa mga Arabo. Sila may natampo usab nga mga sinulat.

Ang Natampo sa mga Arabo

Daghang maghuhubad nga mga Arabo tukma ug paspas kaayong mohubad. Busa, ang ubang historyano nagtuo nga ang mga maghuhubad pamilyar o nahibalo sa ilang gihubad. Dugang pa, gigamit sa ubay-ubayng eskolar ang hinubad nga mga sinulat ingong basehanan sa ilang pagpanukiduki.

Pananglitan, ang doktor ug maghuhubad nga si Ḥunayn ibn Isḥāq (808-873 C.E.), usa ka Syriac nga Kristohanon, dako kaayog natampo sa kahibalo maylabot sa panan-aw. Ang iyang sinulat dunay tukmang dayagram sa mata nga nahimong reperensiya sa pagtuon sa mata diha sa mga nasod sa mga Arabo ug sa Europe. Ang pilosopo ug doktor nga si Ibn Sīnā, nga nailhan sa Europe nga si Avicenna (980-1037 C.E.), nakasulat ug daghang libro sa nagkalainlaing ulohan bahin sa moralidad, pangatarongan, medisina ug metapisika. Ang iyang dakong koleksiyon sa impormasyon bahin sa medisina, ang Canon of Medicine, gibase sa kahibalo bahin sa medisina sa maong panahon, lakip sa mga ideya sa iladong Gregong mga pilosopo nga si Galen ug Aristotle. Ang Canon nahimong reperensiyang libro sa medisina sulod sa 400 ka tuig.

Ang tigdukiduking mga Arabo misunod sa siyentipikanhong pamaagi sa pag-eksperimento, nga nakapauswag sa natad sa siyensiya. Tungod niini ilang gikalkulo pag-usab ang sirkumperensiya sa Yuta ug gitul-id ang mga sayop sa sinulat ni Ptolemy bahin sa geograpiya. “Ilang gituki pag-ayo ug gikoreksiyonan bisan ang mga sinulat ni Aristotle,” miingon ang historyano nga si Paul Lunde.

Kini nga kahibalo makita diha sa daghang natad, sama sa paghimog mga lanawlanaw, aqueduct o agosanag tubig, ug mga waterwheel, diin ang pipila niini naglungtad gihapon karon. Ang ilang bag-ong mga basahon sa agrikultura, botaniya, ug agronomiya nakapaarang sa mga mag-uuma sa pagpilig kinamaayohang mga pananom alang sa usa ka partikular nga lugar, nga magpadaghan sa abot.

Sa 805 C.E., si Caliph Hārūn ar-Rashīd nagpatukod ug ospital, ang una diha sa iyang dakong imperyo. Wala magdugay, ang tanang dagkong siyudad sulod sa iyang gingharian dunay ospital.

Bag-ong mga Sentro sa Pagkat-on

Ubay-ubayng siyudad sa mga nasod sa mga Arabo dunay dagkong librarya ug mga sentro sa linaing natad sa pagkat-on. Didto sa Baghdad, gipatukod ni Caliph al-Ma’mūn ang Bait al-Hikma nga nagkahulogag “Balay sa Kaalam,” alang sa paghubad ug pagpanukiduki. Lakip sa mga kawani niini maoy mga eskolar nga suweldado. Ang pangunang librarya sa Cairo gituohan nga dunay kapin sa usa ka milyong libro. Ang Córdoba, nga maoy kaulohan sa Espanya panahon sa dinastiyang Umayyad, dunay 70 ka librarya nga nagpadugok sa mga eskolar ug mga estudyante gikan sa tanang nasod sa mga Arabo. Sa kapin sa duha siglo, ang Córdoba nagpabiling pangunang sentro sa pagkat-on.

Sa Persia, ang sistema sa matematika sa Gresya ug India nagtapoay, diin ang mga matematiko nakahimog sistema alang sa paggamit sa numerong sero ug sa puwesto niini. Niana nga sistema sa pagsulat sa mga numero, ang indibiduwal nga numero dunay lainlaing balor sumala sa puwesto niini ug sa nahimutangan sa numerong sero. Pananglitan, ang numero uno mahimong uno, napulo, usa ka gatos, ug padayon. Kini nga sistema “dili lang nagpasimple sa tanang matang sa kalkulasyon kondili nakapauswag usab sa algebra,” misulat si Lunde. Ang mga eskolar nga Arabo nakahimo usab ug dagkong kauswagan sa geometriya, trigonometriya, ug nabigasyon.

Ang dakong kauswagan sa mga Arabo sa natad sa siyensiya ug matematika nahitabo sa panahon nga ang ubang bahin sa kalibotan dili interesado sa pagpauswag sa pagkat-on. Sa Europe sa ika-14 hangtod ika-17 nga siglo, ilabina diha sa mga monasteryo, dihay mga paningkamot usab sa pagpreserbar sa mga sinulat sa karaang mga eskolar. Hinunoa, ang ilang nahimo wala ra sa kumingking kon itandi nianang sa mga Arabo. Apan sa ikanapulong siglo, nausab ang kahimtang sa dihang ang mga hinubad sa mga eskolar nga Arabo anam-anam nga nakaabot sa Europe. Sa ulahi, kini mikaylap nga nakapaugmad sa siyensiya sa Europe niadtong ika-14 hangtod sa ika-17 nga siglo.

Kon atong lantawon ang kasaysayan, walay nasod o katawhan ang makapasigarbo nga naggikan kanila ang mga kahibalo karon bahin sa siyensiya ug sa ubang natad. Ang makinaadmanong mga kultura karon utangan sa nangaging mga kultura nga maoy nanguna sa pagpanukiduki, pagsusi sa mga sinulat sa kanhing mga eskolar, ug sa pagpukaw sa hunahuna sa mga makinaadmanon.

[Mapa sa panid 26]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

[Hulagway sa panid 26]

▪Sakop sa Umayyad

□Sakop sa Abbasid

ESPANYA

Córdoba

BYZANTINE EMPIRE

Roma

Constantinople

Oxus River

PERSIA

Baghdad

Jerusalem

Cairo

ARABIA

[Hulagway sa panid 27]

Dayagram sa mata nga gihimo ni Ḥunayn ibn Isḥāq

[Hulagway sa panid 27]

Panid gikan sa “Canon of Medicine” ni Avicenna

[Hulagway sa panid 28]

Mga eskolar nga Arabo sa librarya sa Basra, sa 1237 C.E.

[Credit Line]

[Picture Credit Lines sa panid 27]

PAGMATA!