Upat ka Importanteng Pangutana Bahin sa Social Networking

Sama sa ubang gamit sa Internet, ang social networking dunay mga kapeligrohan. * Bahin niini, palandonga kining mosunod nga mga pangutana.

1 Sa Unsang Paagi Maapektohan sa Social Networking ang Akong Pribasiya?

“Sa daghang mga pulong tino nga adunay kalapasan, apan siya nga nagapugong sa iyang mga ngabil nagalihok nga maalamon.”—Proverbio 10:19.

Unsay angay nimong mahibaloan. Kon dili ka magbantay, mabutyag sa tanan ang imong personal nga impormasyon, letrato, mga status update (imong message para sa tanan nimong mga higala), ug mga comment (imong balos sa mga status update sa uban). Pananglitan, mahimong magbutyag kini kon diin ka nagpuyo, kanus-a ka nga anaa o wala sa balay, diin ka nagtrabaho, o nag-eskuyla. Ang imong adres ug gi-post sama sa, “Mobiyahe mi ugma!” igo na nga impormasyon alang sa kawatan kon asa ug kanus-a siya mangawat.

Ang ubang mga detalye—pananglit, ang imong e-mail add, petsa sa imong adlawng natawhan, o numero sa telepono—mahimong gamiton sa pagkawat sa impormasyon bahin sa imong pagkatawo, sa paghasi, o sa paghadlok kanimo. Apan daghan dili managana sa pagbutang ug ingon niini nga impormasyon diha sa ilang social networking page.

Ang uban malimot nga ang ilang i-post sa Internet makita sa tanan. Bisag ila pang gi-set sa “Friends Only” ang ilang page, dili nila makontrolar kon unsay himoon niadtong mga higalaa bahin sa maong mga impormasyon. Sa pagkatinuod, ang bisan unsa nga i-post diha sa social network angayng isipon ingong mga impormasyon nga makita sa tanan.

Unsay imong himoon. Sayra ang mga privacy setting sa imong social network, ug gamita kini. Kadtong kasaligan lang ang tugoti sa pagtan-aw sa imong page.

Hinumdomi nga kanang imong gi-post makita sa tanan. Susiha kanunay ang imong page, ug pangutan-a ang imong kaugalingon kon duna ka bay gi-post nga magamit sa mga tawo nga daotag tuyo sa pagkahibalo kon hain ka o sa pagkawat sa impormasyon sa imong pagkatawo. Bisan pag sa mga higala, ayaw pag-post ug impormasyon nga makawala sa imong pribasiya o sa pribasiya sa uban. (Proverbio 11:13) Kon kompidensiyal ang impormasyon, paggamit ug laing paagi sa pagpakigkomunikar. “Ang pagpakigsulti diha sa telepono mas personal ug mas pribado,” miingon ang batan-ong babaye nga si Cameron.

Ang punto. Kini ang konklusyon ni Kim: “Kon magbantay ka sa imong ginahimo, maprotektahan nimo ang imong pribasiya diha sa social network. Dili ka magkaproblema kon mag-amping ka.”

2 Sa Unsang Paagi Maapektohan sa Social Networking ang Akong Panahon?

‘Tinoa ang mas hinungdanong mga butang.’—Filipos 1:10.

 Unsay angay nimong mahibaloan. Ang social network makahurot sa imong panahon ug makabalda kanimo sa pagbuhat sa ubang importanteng buluhaton. Si Kay miingon, “Kon daghan kag contact, daghang panahon ang imong magugol sa social networking ug mas makapaadik kini.” Palandonga ang mga komento sa mga naadik niini.

“Maglisod ka pagbiya sa social networking site, bisag gusto ka nang mohunong. Daw nabuang ka na niini.”—Elise.

“Daghan kaayog makalingawng buhaton diha sa social network, sama sa pagdula, pagtubag sa mga test, pagtan-aw sa music fan page ug sa profile page sa imong mga higala.”—Blaine.

“Mora kinig lilo nga mosuyop nimo, ug wala kay kalibotan nga nalinga ka nag maayo hangtod nga moabot ang imong Mama ug mangutana kon nganong wala pa mahugasi ang mga plato.”—Analise.

“Gusto kong mopauli dayon gikan sa eskuylahan aron sa pagsusi kon kinsay mibalos sa akong gipang-post. Ug dayon ako silang balosan ug tan-awon ang tanang bag-ong mga letrato nga ilang gi-upload. Sapoton ko kon dunay magsamoksamok samtang nag-Internet ko. Ang uban nakong mga kaila mag-Internet halos sa tanang panahon—bisag naa sa balay sa ubang tawo ug bisag gabii nang dako!”—Megan.

Unsay imong himoon. Ang panahon bililhon kaayo ug dili angayng usikan. Busa badyeta kini sama sa imong pagbadyet ug kuwarta. Una, isulat kon pila ka oras ang angay nimong igugol sa pag-networking. Dayon susiha kon pila ka oras ang imong nagugol sa usa ka bulan, ug tan-awa kon natuman ba nimo ang imong gitakda. Kon wala, paghimog kausaban.

Kon ginikanan ka ug ang imong anak nagpunay na lag social networking, susiha ang hinungdan. Pananglitan, diha sa iyang librong Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens, si Nancy E. Willard miingon nga ang sobrang pag-social networking maoy timaan nga ang bata ubos ug pagtamod sa kaugalingon, may kabalaka, ug tensiyonado. “Daghang tin-edyer mabalak-on kaayo sa ilang kahimtang,” siya misulat. “Kon isipon sa mga tin-edyer nga ang ilang importansiya magdepende kon unsa ka subsob sila makigkomunikar sa ilang mga higala, kini makaaghat kanila nga maadik sa Internet.”

Ayaw itugot nga ang social networking—o bisan unsang kalihokan diha sa Internet—maghurot sa imong panahon nga angay untang gamiton sa pagpakigsuod sa imong pamilya. Si Don Tapscott diha sa iyang librong Grown Up Digital miingon: “Pinaagi sa Internet imong makontak dayon ang mga membro sa pamilya nga atua sa layo, apan mahimong hinungdan pod kini nga sila magkalinay-anay bisag anaa ra sa balay.”

Ang punto. Si Emily miingon: “Para nako ang social networking maoy maayo kaayong paagi sa pagpakigkontak sa uban. Apan kinahanglang mahibalo ka kon kanus-a kini palongon.”

3 Sa Unsang Paagi Maapektohan sa Social Networking ang Akong Dungog?

“Ang maayong dungog ug pagtahod mas bililhon kay sa plata ug bulawan.”—Proverbio 22:1, “Contemporary English Version.”

 Unsay angay nimong mahibaloan. Ang imong i-post diha sa social network makahatag kanimog dungog nga lisod palaon. (Proverbio 20:11; Mateo 7:17) Daghan ang wala mahibalo sa posibleng kadaot niini. “Kon mag-social networking, ang mga tawo daw mawad-an sa ilang maayong panghukom,” miingon si Raquel. “Sila mosultig butang nga dili nila sagad isulti. Ang uban walay kalibotan nga ang usa lang ka post nga dili maayo, makadaot sa ilang dungog.”

Ang pagkadaot sa imong dungog diha sa social network may mga epekto nga dugayng mawala. Ang Grown Up Digital nag-ingon: “Daghan kaayong tiggamit ug social network nawad-an ug trabaho o wala madawat sa trabaho tungod sa ilang gi-post diha sa Internet.”

Unsay imong himoon. Tan-awa ang imong social network page ug palandonga kon unsay pag-isip niini sa uban. Pangutan-a ang imong kaugalingon: ‘Mao ba kini nga impresyon nga gusto nakong ipakita sa uban? Kon dunay motan-aw sa akong mga letrato, unsay ilang ikasulti bahin nako, ug unsa kahay mosantop sa ilang hunahuna? “Kiat”? “Seksi”? “Hilig kaayog parti”? Kon mao, kana ba nga impresyon ang gusto nakong ipakita dihang mangaplay kog trabaho, pananglit, sa dihang tan-awon sa akong giaplayan ang akong page? Kini bang mga letratoha nahiuyon sa akong mga sukdanan?’

Kon batan-on ka, pangutan-a ang imong kaugalingon: ‘Komosta kon tan-awon sa akong ginikanan, titser, o sa usa ka hamtong ang akong page? Ikaulaw kaha nako ang ilang makita ug mabasa?’

Ang punto. Kon bahin sa imong dungog, hinumdomi ang mga pulong ni apostol Pablo: “Imong anihon gayod ang imong gipugas.”—Galacia 6:7, Good News Translation.

4 Sa Unsang Paagi Maapektohan sa Social Networking ang Akong Pagpakighigala?

“Siya nga nagalakaw uban sa mga tawong maalamon mahimong maalamon, apan siya nga may pakiglabot sa mga hungog mahisugamak sa kadaot.”—Proverbio 13:20.

 Unsay angay nimong mahibaloan. Ang imong pagpakighigala makaimpluwensiya sa imong hunahuna ug lihok. (1 Corinto 15:33) Busa ayaw patakag pagpakighigala diha sa social network. Ang uban modawat ug daghan o gani ginatos ka request gikan sa mga tawo nga dili kaayo nila kaila—o dili gyod nila kaila. Nakita sa uban nga dili tanan diha sa ilang listahan sa mga higala maoy maayong mga higala. Tagda kining giingon sa uban.

“Kon dawaton sa usa ang request sa tanang Talpulano o Talpulana, magkaproblema gyod siya.”—Analise.

“Daghan sa akong kaila mo-add ug mga higala bisag dili nila gusto kay mahadlok silang mahiubos ang tawo kon dili nila i-accept ang ilang request.”—Lianne.

“Sama ra kinig nakighugoyhugoy ka niining mga tawhana. Kinahanglang mag-amping ka kon kinsay imong higalaon.”—Alexis.

Unsay imong himoon. Ayaw patakag pagpakighigala. Pananglitan, ang uban nagbutang ug mga limitasyon kon kinsay higalaon:

“I-add lang nako ang mga tawo nga kaila gyod nako.”—Jean.

“Makighigala lang ko niadtong dugay na nakong kaila. Dili gyod nako i-add ang mga tawo nga dili nako kaila.”—Monique.

“I-add lang nako kadtong kaila gyod nako ug sama usab nakog mga sukdanan.”—Rae.

“Kon makadawat kog request gikan sa tawo nga wala ko makaila, dili nako siya i-accept. Ingon lang niana ka sayon. Ang tanan nakong higala nga akong gi-add maoy mga tawong personal nakong nailhan.”—Marie.

“Kon mag-post ang usa ka higala ug mga letrato o status update nga kuwestiyonable para nako, i-delete nako siya. Ang pagtan-aw lang sa ilang gipang-post, daotan na nga panagkauban.”—Kim.

“Sa dihang duna pa koy social network account, estrikto kaayo ko bahin sa pribasiya. Ang akong mga higala ra gyod ang akong gitugotan sa pagtan-aw sa akong page. Akong gihimo kini kay dili ko segurado kon ang mga higala sa akong mga higala maayo bang kauban. Wala ko makaila nila ug wala ako mahibalo sa ilang reputasyon.”—Heather.

Ang punto. Si Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe misulat diha sa iyang librong CyberSafe: “Labing maayo nga makighigala ka lang sa mga tawo nga kaila nimo ug nahigala nimo dili pinaagig Internet.” *

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 8]

PAG-SIGN OUT!

Kon biyaan nimong naka-sign on ang imong account, ang uban maka-post diha niana. Matod pa sa abogadong si Robert Wilson, “sama ra kanag nagbiya ka sa imong pitaka o cell phone diha sa publikong dapit. Bisan kinsa maka-post sa imong Wall.” Ang iyang tambag? “Panegurog sign out.”

[Kahon sa panid 8]

NANGITA KA BAG PROBLEMA?

Usa ka surbi sa Consumer Reports nagpakita nga daghang tiggamit ug social network “peligrong makawatan diha sa balay, makawatag impormasyon bahin sa ilang pagkatawo, ug masundansundan sa tawong daotag tuyo. Kinse porsiyento nag-post kon hain sila o sa ilang plano sa biyahe, 34 porsiyento sa petsa sa ilang adlawng natawhan, ug 21 porsiyento nag-post sa ngalan ug mga letrato sa ilang mga anak.”