Karaang mga Eksperto sa Astronomiya

SUKAD pa niadto, ang mga tawo mahingangha sa dihang motan-aw sa adlaw, bulan, ug mga bituon. Pinaagi sa pagtuon sa posisyon ug paglihok niini, maihap sa tawo ang mga adlaw, bulan, ug tuig.

Ang mga Arabo maoy usa sa mga katawhan nga nagtuon bahin sa kalangitan. Ang yugto sa pag-uswag sa siyensiya sa Middle East nagsugod sa ikasiyam nga siglo C.E., ug nianang panahona ang mga astronomong nagsultig Arabic giisip nga mga eksperto sa astronomiya. Sila dako kaayog natabang sa pag-uswag sa astronomiya. Sa unsang paagi?

Unang Nagtuon sa Astronomiya

Sa ikapito ug ikawalo nga siglo C.E., ang teritoryo sa Islam mikaylap pakasadpan gikan sa Arabia latas sa North Africa hangtod sa Spain, ug pasidlakan hangtod sa Afghanistan. Ang mga eskolar niining lapad kaayong teritoryo nakakat-on sa siyentipikanhong mga panukiduki gikan sa Persia ug Gresya, nga naimpluwensiyahan pag-ayo sa Babilonya ug Ehipto.

Dayon sa ikasiyam nga siglo, ang importanteng mga sinulat bahin sa siyensiya ug mga  sinulat sa Gregong astronomo nga si Ptolemy gihubad ngadto sa Arabic. * Ang dinastiyang Abbasid, nga ang teritoryo maoy gikan sa Afghanistan hangtod sa Atlantic Ocean, nakabatog Sanskrit nga mga sinulat gikan sa India nga daghag impormasyon bahin sa matematika, astronomiya, ug ubang siyensiya.

Importante kaayo sa mga Muslim ang astronomiya. Ngano? Ang usa ka rason maoy tungod sa ilang pagsimba. Ang mga Muslim kinahanglang mag-atubang sa Mecca dihang mag-ampo, ug ang mga astronomo makatino sa direksiyon sa Mecca gikan sa bisan asang lokasyon. Sa ika-13ng siglo, ang ubang moske dunay kaugalingong astronomo, o muwaqqit, aron makatabang sa mga magsisimba kon unsang orasa sila mag-ampo. Pinaagi sa natigom nilang mga impormasyon, matino sa mga astronomo ang petsa sa relihiyosong selebrasyon, sama sa yugto sa pagpuasa sa bulan sa Ramadan. Sila makatabang usab sa mga tawong mangadto sa Mecca sa pagtino sa gidugayon sa panaw ug sa labing maayong ruta nga agian.

Suportado sa Gobyerno

Sa unang bahin sa ikasiyam nga siglo, didto sa Baghdad, ang pagtuon ug astronomiya maoy bahin sa edukasyon sa matag eskolar. Ang caliph nga si al-Ma’mūn nagpatukod ug obserbatoryo didto, ug usa pa duol sa Damascus. Gianalisar, gitandi, ug gitul-id sa iyang mga geograpo ug matematiko ang mga impormasyon bahin sa astronomiya gikan sa Persia, India, ug Gresya. Gitukod usab ang mga obserbatoryo sa ubay-ubayng siyudad sa Middle East. *

Ang mga eskolar niini nga mga obserbatoryo daghag naobserbahan. Pananglitan, niadtong 1031 si Abu Rayhan al-Bīrūnī naghisgot nga ang mga planeta posibleng nagbiyo diha sa oval inay lingin nga orbito.

Pagsukod sa Yuta

Ang pagdako sa teritoryo sa Islam nakapukaw sa interes sa nabigasyon ug sa paghimog mapa. Naningkamot ang mga tighimog mapa nga tukma ang ilang pagsukod, ug sagad nahimo nila kini. Aron tukma ang degree sa latitude diha sa iyang gigamang mapa sa kalibotan, si caliph al-Ma’mūn nagpadalag duha ka tem sa mga surbeyor ngadto sa desyerto sa Syria. Ang duha ka tem, nga nagdalag mga instrumento sa pagsukod sama sa astrolabe, mipaingon sa magkalahing direksiyon hangtod nga ilang naobserbahan nga miirog ug usa ka degree ang North Star. Ilang nasuta nga ang distansiya nga ilang nabaktas katumbas ug usa ka degree sa latitude, o 1/360 sa sirkumperensiya sa yuta. Ilang nakalkular nga ang sirkumperensiya sa yuta maoy 37,369 kilometros—duol sa tinuod nga sukod nga 40,008 kilometros!

Ang mga obserbatoryo dunay daghang instrumento, lakip sa astrolabe, quadrant, sextant, ug sundial, nga gigamit sa pagtuon ug pag-obserbar sa mga planeta, bituon, ug uban pa.  Ang pipila niini nga instrumento dagko kaayo. Matod pa sa mga naghimo niini, kon mas dako ang instrumento mas tukma kini.

Kabilin sa Karaang mga Astronomo

Talagsaon kaayo ang nahimo niining karaang mga eksperto sa astronomiya. Ilang nanganlan ug nadrowing ang mga konstelasyon ug nanganlan ang mga bituon. Sila nakahimog mas tukmang mga kalendaryo, nakalkular kon kanus-a motungha pag-usab ang mga eklipse, ug padayong nakatul-id sa sayop nga mga sukod aron marekord ang paglihok sa mga butang sa kawanangan. Ilang nahibaloan ang posisyon sa adlaw, bulan, ug sa lima ka makitang planeta sa bisan unsang oras—importante kaayong tabang sa nabigasyon. Dugang pa, ilang nakalkular ang oras ug nakahimog tukmang kalendaryo pinaagi sa pag-obserbar sa posisyon sa mga butang sa kalangitan.

Ang mga teoriya sa Arabong mga astronomo maylabot sa paglihok sa mga planeta halos nakatul-id sa mga sayop nga ilang nakita sa hulad ni Ptolemy sa uniberso. Ang wala lang nila mahibaloi mao nga ang Adlaw, dili ang Yuta, ang sentro sa naglibot nga mga planeta. Bisan pa niana, tukma kaayo nilang narekord ang mga posisyon sa bituon, ug ang ilang nadiskobrehan mapuslanon kaayo sa mga astronomo sa ulahi.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 17]

Girekord sa mga astronomo ang ilang mga obserbasyon bahin sa posisyon sa mga planeta diha sa daghang almanac sa tibuok kayutaan sa Islam

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 19]

KARAANG “DEBULSA NGA COMPUTER”

Ang astrolabe, nga unang naimbento kay sa sextant, giisip ingong “ang labing mapuslanong instrumento sa astronomiya sa wala pay teleskopyo.” Tali sa ika-500 ug ika-1500 C.E., ang mga siyentista sa Middle East naggamit niini sa pagsulbad sa mga problema maylabot sa oras ug sa posisyon sa mga butang sa kalangitan.

Ang astrolabe dunay lapad nga metal nga may drowing sa hulad sa kalangitan. Ang mga degree, o usahay ang mga oras, gikudlit diha sa ngilit sa gitaoran sa lapad nga metal. Kini dunay matuyoktuyok nga kamot (alidade) nga gigamit sa pagsukod sa anggulo sa usa ka bituon gikan sa kapunawpunawan. Kon asa nga kudlit matunong ang alidade, mao kini ang resulta.

Ang astrolabe gigamit aron mailhan ang bituon, mahibaloan ang oras sa pagsubang ug pagsalop sa adlaw, matino ang direksiyon sa Mecca, masurbi ang yuta, makalkular ang gihabogon sa usa ka butang, ug matabangan kadtong mobiyahe sa kadagatan. Kini ang “debulsa nga computer” kaniadto.

[Mga hulagway]

Ika-13ng siglo nga astrolabe

Ika-14ng siglo nga astrolabe quadrant

[Credit Lines]

Astrolabe: Erich Lessing/Art Resource, NY; astrolabe quadrant: © New York Public Library/Photo Researchers, Inc.

[Hulagway sa panid 16]

Usa ka ilustrasyon niadtong ika-16 nga siglo nga nagpakita sa Ottoman nga mga astronomo nga naggamit sa mga pamaagi sa Arabong mga eskolar

[Hulagway sa panid 18]

Hulad sa kalangitan, 1285 C.E.

[Hulagway sa panid 18]

Mga panid sa Arabic nga manuskrito bahin sa mga konstelasyon, nga gisulat sa astronomong si ‘Abd al-Raḥmān al-Sufi, sa mga 965 C.E.

[Picture Credit Line sa panid 17]

Pages 16 and 17: Art Resource, NY

[Picture Credit Lines sa panid 18]

Manuscript: By permission of the British Library; globe: © The Bridgeman Art Library