“Bali Pod Nang Ilonga!”

MAO nay sagad isulti sa mga tawo inigkakita nila sa ilong sa laki nga proboscis monkey. * Sa ubang laki, ang nagbitayng ilong motubo halos siyete pulgadas​—mga ikaupat ka bahin sa gitas-on sa iyang lawas. Sanglit ang baba ug suwang nasalipdan man sa ilong, iyang wahingon kini dihang mokaon! Kon ang imong ilong sama pag proporsiyon sa ilong sa unggoy, ang imong ilong moabot halos sa tungatunga sa imong dughan.

Unsay gamit niining ilong sa laki nga unggoy? * Lainlain ang teoriya bahin niini. Tingali sa ilong mohungaw ang kainit sa lawas o kaha magpalanog kini sa iyang tingog. O nagsilbi kining panghadlok sa ubang laki. Gani ang ilong sa liderlider moburot ug mamula kon siya masuko o makuratan. O kaha pangpaibog kini sa mga baye! Pero dakog posibilidad nga daghan kinig gamit, tingali ang uban wala pa nato mahibaloi.

Dakog Tiyan

Kini nga unggoy​—baye man o laki​—dako usab ug tiyan. Gani ang sulod sa ilang tiyan moabot ug 25 porsiyento sa gibug-aton sa ilang lawas. Busa ang laki ug baye mabdos tan-awon! Nganong dako silag tiyan?

Ang ilang tungol, sama sa tungol sa baka, punog tubigong kinaon nga mga dahondahon ug mga bakterya. Paaslomon sa mga bakterya ang ilang kinaon ug hilison ang lanotlanot, hasta pod ang mga hilo sa pipila ka tanom nga makamatay sa ubang mananap. Sanglit maayo ang ilang panghilis, sila  mokaon ug dahondahon, dili tam-is nga prutas, liso sa palma, ug ubang tanom​—mga pagkaon nga dili mahilis sa ubang matang sa unggoy.

Bisag maayo ang ilang panghilis, kini duna poy disbentaha. Kinahanglang dili sila mokaon ug tam-is nga prutas kay kini moaslom dayon. Kining mga prutasa makapabutod sa ilang tiyan, ug mahimong mag-antos sila ug sakit nga kamatayon.

Tungod sa lanotlanot nga kinaon ug sa tungol nga maayong mohilis, nagkinahanglan silag daghang oras sa paghilis sa ilang kinaon. Busa human mabusog sa pamahaw, sila mopahulay​—usahay sa daghang oras​—sa dili pa mokaon pag-usab.

Hilig Makighugoy

Magkaon man o magpahulay, panagsa ra silang mag-inusara. Ang harem o grupo sa usa ka liderlider moabot ug kutob walo ka baye ug mga liwat. Ang laki nga matawo sa grupo abogon dihang dakodako na ug makaatiman na sa kaugalingon. Kining giabog nga laki makiggrupo sa ubang batan-ong laki, nga mahimong usa ka grupo nga dunay usa o duha ka dagkong laki. Sila morag usa pod ka harem tan-awon.

Sila dunay talagsaong kinaiya​—ang mga harem mag-ubanay, ilabina magabii dihang magpundok duol sa suba. Niining mga panahona, ang laki magpakita sa iyang kaisog kon dunay laing laki nga makagusto sa iyang mga baye. Sagad ang mapanalipdanong laki​—tingali motimbang ug mga 20 kilos​—mohana nga ang mga kamot ipanukod diha sa yuta nga magnganga ang baba ug tutokan ang iyang karibal. “Kon dili kini mosaler,” nag-ingon ang librong Proboscis Monkeys of Borneo, “ang laki mokalit ug layat sa mga kahoy, sagad mongulob ug kusog, ug molanding diha sa patayng mga sanga nga madungog ang kusog nga pagkabali niini, nga makapaguliyang ug samot.” May panahon nga sila magbugnoay.

“Dili lang talagsaon ug dagway ang proboscis monkey; ang ilang lainlaing mga tingog makahadlok,” matod pa sa maong libro. Sila mangusmo, motingog nga morag gangsa, mongulob, ug moiyagak, ilabina magabii dihang magpundok duol sa suba. Bisan pa niini nga kabanha, ang mga inahan padayong magpatutoy ug manghindik sa ilang asulon ug nawong nga mga liwat nga dili magpakabana sa palibot. Inigkakilumkilom, sila mangitag komportableng luna diha sa kahoy​—sagad sa tag-as nga kahoy duol sa suba​—diin diha sila mangatulog.

Tiil nga Samag Itik!

Gawas sa ilang ilong, talagsaon usab ang ilang tiil nga samag itik. Kining tiila makatabang sa unggoy dili lang sa paglangoy kondili sa paglakaw usab diha sa lapokong  katunggan. Siyempre, kon katunggan ang hisgotan, makahunahuna kag mga buaya. Daghan kaayog buaya ang ilang lugar. Unsay ilang himoon aron dili makaon sa buaya?

Ang usa ka paagi mao ang hinayhinayng pag-ubog sa tubig ug paglumbayg langoy nga iniro, nga magbantay nga dili makisaw ang tubig. Apan kon dili kaayo lapad ang suba, sila dunay laing paagi sa pagtabok. Sila mokatkat sa kahoy, dayon molayat gikan sa sanga, tingali mga nuybe metros ibabaw sa tubig, nga mag-una ang tiyan inighagsa diha sa tubig, ug dayon magdalidalig langoy paingon sa tampi. Ingon usab niini ang himoon sa inahan nga magkugos ug liwat. Usahay ang tibuok grupo magdungan ug panglukso ug dayon magkabuang ug langoy paingon sa pikas tampi! Apan dili buaya ang ilang numero unong kaaway.

Nameligrong Mapuo

Ingong usa sa nameligrong mapuo, ang ilang gidaghanon pipila na lang ka libo diha sa kalasangan ug sila nagkadiyutay​—nga sa panguna, tungod sa gipanghimo sa tawo. Lakip niini ang pagsunog ug paglaging sa lasang, dili maayong pagkadumalang turismo, ug pagkaingin para sa mga plantasyon sa palma. Ang laing hinungdan mao ang pagpangayam. Sila patyon sa ubang tawo ingong kalingawan lang o kaha aron kan-on o gamitong tambal. Sanglit makita dayon sila diha sa mga kahoy duol sa suba, sayon silang dakpon. Gani, sa usa ka lugar nga ginaadtoan sa mga mangangayam nga mag-speedboat, ang ilang gidaghanon mikunhod ug 50 porsiyento sa lima ka tuig!

Gipaamgo sa mga tigpanalipod sa kinaiyahan ang mga tawo labot sa kahimtang niini nga mga unggoy, ug sila protektado sa balaod sa Borneo. Apan igo na ba kini? Panahon ray mag-igo. Kon mapuo kining mananapa diha sa kalasangan, pagkadakong kadaot unya kana, kay wala pa madiskobrehi ang uban nilang talagsaong kinaiyahan! Dugang pa, sila dili mabuhig dugay kon sila dinakpan.

Siyempre, usa ra sila sa daghang linalang nga nameligrong mapuo. Gani, daghang linalang ang nangapuo na. Apan makapalipay nga nagsaad ang Diyos nga iyang mandoan ang tibuok yuta, laglagon ang daotan, ug tudloan ang iyang katawhan bahin sa hustong pag-atiman sa ilang pinuy-anang yuta. (Proverbio 2:​21, 22) Si Jehova nga Diyos nagsaad: “Dili sila magadaot ni magagun-ob sa tibuok nakong bukid nga balaan; tungod kay ang yuta mapuno sa kahibalo kang Jehova ingon sa katubigan nga nagtabon sa dagat mismo.”​—Isaias 11:9.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 12]

Ang proboscis monkey dakog ilong ug tiyan

[Credit Line]

© Peter Lilja/age fotostock

[Hulagway sa panid 13]

Ang baba sa laki nasalipdan sa ilong. Iyang wahingon kini dihang mokaon

[Credit Line]

© Juniors Bildarchiv/Alamy

[Hulagway sa panid 14]

Magkaon man o magpahulay, panagsa ra silang mag-inusara

[Credit Line]

© Peter Lilja/age fotostock