Cyberattack!
Cyberattack!
HANDURAWA ang usa ka grupo sa hawod nga mga hacker nga naggamit ug mga computer nga kontrolado na nila aron sa paghimog ilegal nga buhat diha sa Internet. Kining kontroladong mga computer, nga gitawag ug mga botnet (o robot network), makapadalag makadaot nga computer code (sama sa virus) sa pagtarget ug usa ka nasod. Sa pipila lang ka minuto, ang mga Web site sa militar, pinansiyal, ug komersiyo sa maong nasod mopalyar. Ang sistema sa ATM ug sa telepono madaot. Ang mga ayroplano dili makabiyahe, ug ang computer ug safety system sa planta nukleyar madaot usab. Kon mahitabo kini, unsa kahay reaksiyon sa mga tawo? Unsay ilang himoon? Unsay imong himoon?
Kini daw imposibleng mahitabo. Pero sumala kang Richard A. Clarke, nga kanhi National Coordinator sa Security, Infrastructure Protection, and Counterterrorism sa U.S.A., kini posibleng mahitabo. Ang tinuod, may mga cyberattack nang nahitabo. * Basig ikaw nabiktima na.
Nganong duna may mga tawong mohimo niini? Sa unsang paagi nila kini gihimo? Ug kay daghan man ang naghimo niini, unsay imong himoon aron dili ka mabiktima?
Pag-atake Pinaagig Computer
Lainlain ang motibo sa mga tawong mohimo niini. Pananglitan, ang mga terorista o gobyerno mosulay sa pagsulod sa computer network sa ilang mga kaaway aron sa pagkawat sa sekretong mga impormasyon o sa pagdaot sa mga gamit nga gipadagan niini nga mga computer. Niadtong 2010, ang Deputy Secretary of Defense sa U.S.A. nga si William J. Lynn III miadmitir nga dunay “mga kaaway” nga nagpuyo sa laing nasod nga balikbalik nga miatake ug nakasulod sa ilang sekretong mga computer network ug nakakopyag “libolibong computer file . . . sama sa mga disenyo sa armas, plano sa kampanya militar, ug mga impormasyon sa pagpangespiya.”—Tan-awa ang “Dili pa Dugayng mga Cyberattack.”
Kana usab ang paagi sa mga hacker sa pagkawat ug intellectual property o pinansiyal nga impormasyon gikan sa computer network sa mga kompaniya ug gikan sa computer sa mga indibiduwal. Ang mga hacker nakakuwartag bilyones dolyares tuigtuig gikan sa ilegal nga mga transaksiyon diha sa Internet.
Daghang computer ang kontrolado na sa mga hacker ug magamit nila sa pag-atake. Niadtong 2009, nadiskobrehan sa usa ka security firm sa Internet ang usa ka grupo sa mga hacker nga nakakontrolar ug halos duha ka milyong computer sa tibuok kalibotan, nga kadaghanan niini maoy personal nga mga computer. Dili pa dugay, ang Organization for Economic Cooperation and Development (OECD) nagbanabana nga 1 sa 3 ka computer nga konektado sa Internet kontrolado sa hacker. Komosta ang imong computer? Kontrolado na kaha kini sa uban nga wala kay kalibotan?
Sekretong Nagaatake
Handurawa ang mosunod. Ang usa ka hacker nagpadalag makadaot nga program diha sa Internet. Kon kini nga program makasulod sa imong computer, tan-awon niini ang mga pangdepensa sa imong computer. Kon makakita kinig kalutsan, susihon niini ang imong mga file sa pagpangitag impormasyon nga magamit. * Dayon kini mahimong magbag-o o mag-delete sa imong mga file, mag-e-mail ngadto sa ubang computer, magpadalag mga password, ug pinansiyal o ubang kompidensiyal nga impormasyon ngadto sa hacker.
Mahimong bitkon ka sa mga hacker sa pagpasulod ug virus diha sa imong computer! Sa unsang paagi? Pinaagi sa pagbukas ug daw ordinaryong attachment sa e-mail, pag-click sa usa ka link sa Web site, pag-download ug pag-install ug usa ka libreng computer program, pagpansak ug memory device nga dunay virus, o pagsulod sa kuwestiyonableng Web site. Kon imo kining himoon, ang imong computer masudlan ug makontrolar sa hacker.
Sa unsang paagi nimo mahibaloan nga na-virus na ang imong computer? Lisod kaayo kining mamatikdan. Ang imong computer o Internet morag hinay kaayo, ang mga program dili mabuksan, may mga mensahe nga mogawas nga mag-awhag sa pag-install ug mga program, o kaha ang computer lain nag dagan. Kon ingon na niini ang imong computer, ipasusi kinig kasaligang teknisyan.
‘Bantayi ang Imong mga Lakang’
Sanglit ang mga nasod ug mga tawo nagdepende na pag-ayo sa computer, ang cyberattack mas modaghan. Busa daghang nasod karon naningkamot sa pagpauswag sa pangdepensa sa ilang mga computer, ug ginatesting kanunay sa uban ang pangdepensa sa ilang computer network. Bisan pa niana, “basta dunay panahon, motibo, ug pondo, ang pursigidong hacker makasulod gayod sa ginatarget nga network,” matod pa ni Steven Chabinsky, nga eksperto sa computer security sa Federal Bureau of Investigation sa U.S.A.
Unsay imong himoon aron dili ka mabiktima dihang mag-Internet? Bisag imposibleng madepensahan sa bug-os ang imong computer, sunda ang pipila ka praktikal nga paagi aron mahimong mas protektado kini. (Tan-awa ang “Kon Unsay Himoon Aron Dili Mabiktima”) Ang Bibliya nag-ingon: “Ang usa nga maalamon [magbantay] sa iyang mga lakang.” (Proverbio 14:15) Maayo kini nga tambag sa dihang mag-Internet ka!
[Mga footnote]
^ par. 3 Ang cyberattack maoy tinuyo nga pagbag-o, pagdaot, o pagguba sa sistema sa computer o network, o sa impormasyon o program nga ginatago o ginapadala niini.—National Research Council sa U.S.A.
^ par. 10 Niadtong 2011, gipuntirya sa mga hacker ang kapin sa 45,000 ka komon nga mga kahuyangan sa computer. Pinaagi niini nga mga kahuyangan, sila mosulay sa pag-install ug makadaot nga program nga walay kalibotan ang tag-iya.
[Blurb sa panid 26]
Daghang computer kontrolado na sa mga hacker
[Blurb sa panid 27]
Sumala sa OECD, 1 sa 3 ka computer nga konektado sa Internet kontrolado sa mga hacker
[Kahon sa panid 27]
DILI PA DUGAYNG MGA CYBERATTACK
2003: Ang computer worm nga Slammer mikaylap dayon sa Internet, nga nakadaot ug mga 75,000 ka computer sulod lang sa diyes minutos. * Ang Internet mihinay, ang mga Web site ug ATM mipalyar, ang mga ayroplano wala makabiyahe, ug ang mga computer ug safety system sa usa ka planta nukleyar wala moobra.
2007: Ang Estonia sunodsunod nga gi-cyberattack, ug tungod niini nadaot ang computer network sa gobyerno, media, ug mga bangko. Ang kadaghanan sa pag-atake naggikan sa kontrolado nang mga computer network (botnet), diin kapin sa usa ka milyong computer sa 75 ka nasod nagpabaha ug dili tinuod nga mga information request ngadto sa ilang giatakeng mga computer.
2010: Gidaot sa kuyaw kaayong computer worm nga Stuxnet ang control system sa planta nukleyar sa Iran.
[Footnote]
^ par. 25 Ang computer worm maoy makadaot nga program nga mokopya lag iya diha sa laing computer. Sama sa ubang matang sa makadaot nga mga program, ang computer worm sagad hatagag ngalan, sama sa ngalang Slammer.
[Kahon sa panid 28]
KON UNSAY HIMOON ARON DILI MABIKTIMA
1. Pag-install ug antivirus, spyware-detection, ug firewall sa imong computer. I-update kanunay kini ug ang operating system sa imong computer.
2. Pagbantay sa dihang mobukas ug mga link o mga attachment sa e-mail o mga instant message—bisag gikan pa sa mga kaila. Pagbantay usab kon wala ka makaila sa nag-e-mail ug kon nangayog personal nga impormasyon o password.
3. Ayaw gayod pagkopya ug paggamit ug kuwestiyonableng software.
4. Ang imong password kinahanglang dunay labing menos walo ka kombinasyon sa mga letra, numero, ug simbolo, ug ilisi kini kanunay. Paggamit ug lainlaing password sa lainlaing account.
5. Pakigtransaksiyon lang sa kasaligang kompaniya nga naggamit ug protektadong koneksiyon. *
6. Ayaw ihatag ang imong kompidensiyal nga impormasyon o impormasyon sa imong account kon mogamit ug dili secure nga Wi-Fi connection, sama diha sa publikong dapit.
7. Patya ang imong computer kon dili gamiton.
8. Kanunayng i-back up ang imong mga file, ug tagoi kini.
[Footnote]
^ par. 36 Ang protektadong Web page ug Web browser dunay lock symbol ug “https://” sa address bar. Ang “s” nagpasabot ug “secure” (protektado).
[Hulagway sa panid 28]
Pangitag paagi aron maproteksiyonan ang imong computer
