DAGHANG tawo dili motuo sa ilang mabasa o madungog nga balita. Pananglitan sa United States, ang Gallup naghimog surbi niadtong 2012 kon motuo ba ang mga tawo nga ang mga balita sa mantalaan, TV, ug radyo tukma, walay gidapigan, ug walay gidugang o gitangtang. Ang tubag sa 6 sa matag 10 ka tawo maoy “dili kaayo” o “dili gayod.” May basehanan ba ang ilang pagkawalay pagsalig?

Daghang magsusulat ug balita ug ang mga organisasyon diin sila nagtrabaho moingon nga ang ilang ibalita tinuod ug kapupoan ug impormasyon. Apan may mga rason kon nganong dili ka angayng motuo dayon. Tagda kini:

• DAGKONG TAWO SA MEDIA. Dunay dagkong korporasyon nga nanag-iyag mga media outlet. Kini nga mga media outlet dako kaayog impluwensiya kon unsang mga balitaa ang ireport, unsaon kini pagreport, ug kon himoon ba kining ulohan nga balita o dili. Sanglit ang kadaghanan niini nga mga korporasyon ganansiya may tuyo, mahimong maimpluwensiyahan niini ang mga desisyon sa mga media outlet. Busa, ang mga balita nga dili mokita posibleng dili ireport.

• GOBYERNO. Ang kadaghanang impormasyon nga atong makuha sa media maoy bahin sa mga politiko ug kalihokan sa gobyerno. Ang gobyerno maningkamot sa pagkombinsir sa mga tawo sa pagsuportar sa ilang mga palisiya ug mga opisyales. Ug kay ang media manguha man ug balita gikan sa gobyerno, ang mga magsusulat ug balita ug ang mga tawo sa gobyerno nga tighatag ug impormasyon usahay magtinabangay.

•  PAANUNSIYO. Sa kadaghanang lugar, ang mga media outlet kinahanglang mokita aron makapadayon sa pagnegosyo, ug ang kadaghanang kita niini maoy gikan sa paanunsiyo. Sa United States, mga 50 ngadto sa 60 porsiyento sa kita sa magasin maoy gikan sa paanunsiyo, 80 porsiyento sa mantalaan, ug 100 porsiyento sa TV ug radyo. Busa ang mga kompaniya dili mag-esponsor ug mga programa nga makahatag ug negatibong impresyon sa ilang produkto o sa ilang paagi sa pagdumala. Kon sila dili makaangay sa mga balita sa usa ka media outlet, magpaanunsiyo sila sa lain. Busa, ang mga editor dili magpagawas ug mga balita nga makahatag ug dili maayong impresyon sa mga esponsor.

• PAGKADILI-MATINUD-ANON. Dili tanang reporter matinud-anon. Ang ubang magsusulat ug balita mag-imbentog estorya. Pananglitan, pipila ka tuig nga milabay, usa ka reporter sa Japan gustong mohimog dokumentaryo bahin sa pagdaot sa mga diver sa mga gasang sa Okinawa. Kay walay nakitang daot nga mga gasang, nagdaot siyag mga gasang ug dayon iya kining giletratohan. Ang mga letrato puwede usab retokehon sa pagpatuo sa publiko. Kuyaw na kaayo ang teknolohiya sa pagretoke ug letrato nga halos dili na mailhan nga kini rinetoke diay.

• PAGKAPRESENTAR. Bisag tinuod ang usa ka balita, ang pagkapresentar niini nagdepende sa nagsulat sa balita. Unsay iapil o dili iapil sa balita? Pananglitan, ang usa ka tem sa soccer napildig duha ka puntos. Mao kanay tinuod. Pero kon nganong napildi ang tem, ang magsusulat sa balita makabuot kon unsay iyang ilakip nga impormasyon.

• PAGLAKTAW UG IMPORMASYON. Aron mahimong makapainteres ang balita, sagad laktawan sa mga magsusulat ang ubang komplikadong mga detalye o wala pa masulbad nga mga isyu. Busa ang ubang estorya o impormasyon pasobrahan o kuhaan. Sanglit mga usa ka minuto lang usahay ang igugol sa mga tigsibya sa TV ug sa mga reporter sa pagbalitag komplikadong mga estorya, ang importanteng mga detalye malaktawan.

•  KOMPETISYON. Karon, nagkadaghan na ang estasyon sa TV ug ang mga tawo dili na kaayo magdugay pagtan-aw sa usa ka estasyon. Aron dili mobalhig laing estasyon ang manan-aw, ang mga estasyon sa TV mapugos sa pagpasundayag ug estorya nga talagsaon o makalingaw. Bahin niini, ang librong Media Bias miingon: “Ang mga balita [sa TV] magpakita kanunay ug mga video nga makapakurat o kulbahinam, ug mga estorya nga gipamub-an aron dili laayan ang manan-aw.”

• MGA SAYOP. Kay tawo ra man, ang mga magsusulat ug balita masayop gayod. Ang sayop nga espeling, sayop pagkabutang nga comma, ug sayop nga grammar makapausab sa ideya. Ang impormasyon tingali dili maayong pagkasusi. Ang magsusulat sa balita mahimong masayop usab sa pagsulat sa numero, nga tungod sa pagdali-dali, ang 100,000 iyang matayp nga 10,000.

• SAYOP NGA PAGTUO. Ang paghatod ug tukmang balita dili sayon. Ang tinuod karon mahimong dili na tinuod ugma. Pananglitan, ang yuta gituohan kaniadto nga maoy sentro sa solar system. Karon kita nahibalo nga ang yuta nagbiyo sa adlaw.

Bisan tuod dili maayong tuohan ang tanang mabasa natong balita, dili buot ingnon nga wala na lang pod kitay tuohan. Kinahanglang mag-amping lang kita kon unsay tuohan.

Ang Bibliya nag-ingon nga ang dalunggan “magasusi sa mga pulong” ingon nga ang baba “magatilaw sa pagkaon.” (Job 12:11) Aniay mga sugyot nga makatabang kanato sa pagsusi sa mga pulong nga atong madungog ug mabasa:

• TIGHATOD SA BALITA: Ang balita gikan ba sa katuohan ug kasaligang tawo o organisasyon? Ang programa o publikasyon nailhan bang tininuod magbalita o hilig magpaukyab? Kinsay naghatag ug pondo sa tuboran sa balita?

• TUBORAN SA BALITA: Ang balita ba gisusi pag-ayo? Usa ra bay tuboran niini? Ang tuboran ba kasaligan ug walay gidapigan? Ang tuboran ba balanse, o gipili kini sa pagpagawas ug usa lang ka punto de bista?

• KATUYOAN: Pangutan-a ang imong kaugalingon: ‘Ang tuyo ba sa balita maoy paghatag ug impormasyon o paglingaw? Kini ba dunay ginasuportahan o ginaduso nga ideya o produkto?’

• TONADA: Kon ang tonada sa usa ka balita morag suko, nangdaot, o nanaway, kini pangatake na ug dili na balanse.

• DILI MAGKASUMPAKI: Ang mga detalye ba parehas nianang gibalita sa uban? Kon ang estorya nagkasumpaki, ayaw dayon pagtuo!

• HUSTO SA PANAHON: Ang impormasyon ba dili biya sa panahon? Ang giisip nga husto 20 ka tuig kanhi basin dili na husto karon. Sa laing bahin, kon ang balita nagakahitabo pa, basig dili pa kompleto ang impormasyon.

Busa makasalig ka ba sa news media? Kini ang maalamong tambag ni Solomon: “Si bisan kinsa nga walay kasinatian motuo sa tagsatagsa ka pulong, apan ang usa nga maalamon magapalandong sa iyang mga lakang.”—Proverbio 14:15.