SA TANANG nahimo sa karaang inhenyeriya, ang aqueduct o latayanag tubig sa Roma maoy usa sa labing talagsaon. “Kon itandi sa hinungdanong mga tinukod nga agosanag daghan kaayong tubig, wala ra sa kumingking ang walay probitso nga mga Piramide, o ang gibantog apan walay pulos nga mga obra sa Grego!” misulat si Sextus Julius Frontinus (35–c. 103 C.E.), Romanong gobernador ug tagdumala sa sistema sa panubig. *

Ang karaang mga siyudad sagad tukoron duol sa dapit nga abundag tubig, lakip niana ang Roma. Kaniadto, ang Tiber River ug ang duol nga mga tubod ug atabay maoy kuhaanag tubig. Apan sa ikaupat nga siglo B.C.E., ang populasyon sa Roma kusog nga miuswag, ingon man ang panginahanglan sa tubig.

Sanglit diyutay ra sa mga molupyo ang dunay suplay sa tubig sa ilang balay, ang mga Romano nagtukod ug daghang pribado ug publikong kaligoanan. Ang suplay sa tubig sa unang publikong kaligoanan sa siyudad sa Roma naggikan sa Aqua Virgo, nga natukod sa 19 B.C.E. Si Marcus Agrippa, nga nagtukod niini nga aqueduct ug suod nga higala ni Cesar Augusto, dakog gasto sa pagmentinar ug pagpadako sa sistema sa panubig sa Roma.

Ang mga kaligoanan nagsilbi usab nga mga dapit alang sa mga tapoktapok; ang dagkong kaligoanan duna pay mga tanaman ug librarya. Ang tubig gikan sa mga kaligoanan, nga walay undang sa pag-agos, moagi sa mga kanal, nga magbanlas sa mga basura, lakip sa mga hugaw gikan sa kalibangan nga anaa duol sa mga kaligoanan.

Kon makadungog ka ug “aqueduct sa Roma,” mahunahunaan ba nimo ang tag-as nga mga arko nga nanganawkanaw? Sa pagkatinuod, mga 20 porsiyento lang sa katibuk-ang aqueduct maoy mga arko, ang dakong bahin niini anaa ilalom sa yuta. Kining mas menos ug gasto nga pagkadisenyo  sa aqueduct dili maapektohan sa pagkakankan sa yuta ug dili makadaot sa kaumahan ug palibot. Pananglitan, ang Aqua Marcia, nga natapos sa 140 B.C.E., may katibuk-ang sukod nga mga 92 kilometros apan 11 kilometros lang ang mga arko.

Sa dili pa magtukod ug aqueduct, susihon una sa mga inhenyero ang kalidad sa tuboran sa tubig, sama sa katin-aw, gikusgon sa agos, ug lami sa tubig. Ilang konsiderahon sab ang panglawas sa mga tawo nga tig-inom niini. Dihang maaprobahan ang luna, kalkulahon sa mga surbeyor ang hustong tadlasan sa aqueduct ug ang pagkahanayhay sa yuta. Kalkulahon sab nila ang gidak-on ug gitas-on sa aqueduct. Mga ulipon ang gipatrabaho niini. Ang paghimog aqueduct dakog gasto kay abtag mga tuig ayha kini mahuman—ilabina kon nagkinahanglan kinig mga arko.

Ang mga aqueduct kinahanglan usab nga mentinahon ug proteksiyonan. Aron mahimo kini, dihay panahon nga ang siyudad sa Roma nagkuhag mga 700 ka trabahador. Ang pagkadisenyo sa aqueduct nagpasayon sa pagmentinar niini. Pananglitan, ang mga seksiyon sa aqueduct nga anaa sa ilalom sa yuta masulod pinaagig mga manhole ug tunel. Kon ugaling ayohon, temporaryong ipatipas sa mga inhenyero ang tubig gikan sa guba nga seksiyon.

Sa unang bahin sa ikatulong siglo C.E., ang siyudad sa Roma dunay 11 ka dagkong aqueduct. Ang una, ang Aqua Appia, natukod sa 312 B.C.E. ug kapin lag 16 kilometros ang gitas-on, nga halos tanang bahin niini anaa ilalom sa yuta. Anaa pa gihapon ang pipila ka seksiyon sa Aqua Claudia nga kaniadto miabot ug mga 69 kilometros nga may 10 kilometros nga mga arko, ang pipila niini may gihabogong 27 metros!

Unsa ka daghang tubig ang nag-agos sa mga aqueduct sa siyudad? Puwerteng daghana! Ang Aqua Marcia, nga gihisgotan ganina, adlaw-adlawng naghatod ug mga 190,000 metro kubikong tubig ngadto sa Roma. Sa makaabot na ang tubig sa siyudad pinaagi sa puwersa sa grabidad, kini mobuhagay ngadto sa mga tangke ug dayon ngadto sa mga tubo, nga agian sa tubig paingon sa ubang tangke o sa mga lokasyon nga kagamitan sa tubig. Gibanabana sa uban nga ang sistema sa panubig sa Roma miuswag sa punto nga kini makasuplay adlaw-adlaw ug kapig 265 ka galong tubig sa matag molupyo.

Sa midako ang Imperyo sa Roma, ang mga nasakop niini “natukoran sab ug mga aqueduct,” sumala sa librong Roman Aqueducts & Water Supply. Ang mobiyahe sa Asia Minor, France, Spain, ug North Africa mahingangha gayod inigkakita niining talagsaong obra sa inhenyeriya sa karaang panahon.