WALAY tawo nga gustong magkasakit. Ang sakit dili lang hasol kondili gastoso pa gyod. Gawas nga lain ang imong pamati, makapalta ka pa sa trabaho o sa eskuylahan, dili makapanginabuhi, o makaatiman sa imong pamilya. Basig magkinahanglan ka pag tawo nga moatiman nimo, ug tingali mogasto ka pag mahal sa pagpatambal ug sa medisina.

Siyempre, mas maayong mag-amping aron makalikay sa sakit. Dunay mga sakit nga dili gyod malikayan. Pero may mahimo ka aron dili dayon mataptan ug sakit. Tagda ang lima ka paagi nga imong mahimo aron mas mohimsog ang imong panglawas.

Sumala sa Department of Health, ang paghugas ug kamot mao ang usa sa kinamaayohang paagi aron malikayan ang sakit ug ang pagkaylap niini. Matakdan ka dayon ug sip-on o trangkasohon kon hikapon nimo ang imong mata o ilong sa imong kamot nga kontaminadog kagaw. Pero ang epektibong pangontra niana mao ang paghugas kanunay ug kamot. Ang pagkahinlo makasanta usab sa pagkaylap sa grabeng sakit sama sa pulmonya ug kalibang, nga tuigtuig maoy hinungdan sa kamatayon sa dos milyones kapin ka bata nga nag-edad ug lima paubos. Bisan ang pagkaylap sa makamatayng Ebola mapugngan kon batasanon ang pagpanghunaw.

Dunay mga higayon nga importante ang pagpanghunaw aron maprotektahan ang imong kaugalingon ug ang uban. Angay kang manghunaw:

• Human mangasilyas.

• Human sa pag-ilis ug dayaper o pagtabang sa bata sa pagpangasilyas.

• Una pa ug human sa pagtambal ug samad.

• Una pa ug human sa pagduawg masakiton.

• Una pa magpreparar ug pagkaon, magdalit, o mokaon.

• Human sa paghatsing, pag-ubo, o pagpanikma.

• Human sa paghikap ug mananap o sa paglimpiyo sa hugaw niini.

• Human sa paglabayg basura.

Kinahanglang husto ang imong paagi sa paghugas ug kamot. Gipakita sa pagtuon nga kadaghanan sa mogamit ug kasilyas sa publiko dili manghunaw o kon manghunaw man, dili sa hustong paagi. Unsa ang hustong paagi sa paghugas ug kamot?

• Itungod ang kamot sa nag-agas nga tubig ug panabon.

• Kuskosa ang kamot hangtod mobula, ug ayaw kalimti paglimpiyo ang mga kuko, kumagko, likod sa imong palad, ug tungatunga sa matag tudlo.

• Kuskosa ang kamot sa 20 segundos.

• Panghinawnaw sa nag-agas nga tubig.

• Trapohi ang kamot ug hinlong pangtrapo o paper towel.

Simple kini nga mga paagi pero makatabang aron malikayan ang sakit ug makaluwas ug kinabuhi.

Sa ubang nasod, bahin na sa adlaw-adlawng buluhaton ang pagkalos ug hinlong tubig. Pero lisod makakuhag hinlong tubig sa bisan asa nga dapit sa kalibotan kon ang tinubdan sa mainom nga tubig kontaminado tungod sa baha, bagyo, pagkadaot sa tubo, o uban pang hinungdan. Kon dili luwas ang tinubdan sa tubig o dili maayong pagkapondo, mahimo kining puy-an sa mga parasito, ug mahimong hinungdan sa kolera, kalibang, tipos, hepatitis, ug uban pang impeksiyon. Ang hugaw nga tubig maoy usa sa mga hinungdan sa mga 1.7 ka bilyong kaso sa kalibang tuigtuig.

Ang kolera sagad makuha gikan sa tubig o pagkaon nga kontaminado sa hugaw sa tawo nga may sakit nga kolera. Unsay imong himoon aron ka maproteksiyonan batok niini ug sa ubang matang sa kontaminasyon sa tubig, ilabina human sa kalamidad?

• Paneguroa nga ang tubig nga mainom—apil ang tubig nga gamiton sa pagpanepilyo, paghimog yelo, paghugas sa pagkaon ug plato, o pagluto—hinlog tinubdan, sama sa limpiyong pagkaproseso nga suplay sa tubig para sa publiko o binotelyang tubig gikan sa kasaligang kompaniya.

• Kon makontaminar ang tubig sa gripo, pabukali kini o butangig kemikal nga pangpatay ug kagaw.

• Kon mogamit ug mga kemikal sama sa klorin o tabletas nga pangpatay ug kagaw sa tubig, sunda pag-ayo ang direksiyon niini.

• Paggamit ug primera-klaseng filter sa tubig, kon naay mapalit ug barato.

• Kon walay mapalit nga mga produktong panghinlo sa tubig, gamit ug kloroks (bleach), duha ka tulo kada litro, kutawag maayo, ug pasagdig 30 minutos una kini gamiton.

• Kanunayng ipondo ang hinlo na nga tubig sa limpiyo ug may taklob nga sudlanan aron dili kini makontaminar pag-usab.

• Paneguroa nga hinlo ang kabo nga gamiton sa pagkalos ug tubig gikan sa sudlanan.

• Kinahanglang hinlo ang kamot kon mogunit sa sudlanan sa tubig, ug pag-amping nga dili matuslob ang imong kamot o tudlo sa tubig imnonon.

Imposible nga makabaton ug himsog nga panglawas kon walay maayong nutrisyon, ug para sa maayong nutrisyon, nagkinahanglan kag sustansiyado ug balanseng pagkaon. Tingali angay nimong tagdon ang gidaghanon sa asin, tambok, ug asukar diha sa imong pagkaon, ug kontrolaha ang gidaghanon sa imong kaonon. Kaon ug prutas ug utanon, ug uban pang pagkaon. Kon mamalit ug tinapay, cereal, pasta, ug bugas, basaha ang impormasyon sa putos aron makapili kag pagkaon nga gama sa whole grain. Kini mas sustansiyado ug daghag fiber kay sa naproseso na nga mga lugas. Kon bahin sa protina, kaon ug gamayng hiwa sa karne nga walay tambok ug kaon ug isda daghang beses sa usa ka semana kon mahimo. Sa ubang nasod dunay mga pagkaon nga tugob sa protina nga makuha gikan sa utanon.

Kon magsige kag kaon ug tam-is ug tambok, peligro nga mosobra ang imong timbang. Aron malikayan kini, inom ug tubig imbes tam-is nga mga ilimnon. Kaon ug daghang prutas imbes tam-is nga mga pagkaon. Limitahe ang pagkaon sa mga produkto nga daghag tambok sama sa soriso, karne, mantekilya, keyk, keso, ug cookies. Ug sa pagluto, gamit ug mantika nga menos ug kolesterol imbes ordinaryo lang nga mantika.

Kon ang mga pagkaon sobra sa asin o sodium, makapataas kini sa presyon sa dugo. Kon taas ang imong presyon, susiha ang label sa produkto aron malimitahan ang sodium nga imong makaon. Imbes asin ang itimpla, gamit ug mga panakot aron moarang-arang ang lami sa pagkaon.

Ang gidaghanon sa imong gikaon sama ka importante sa kon unsa ang imong gikaon. Bisan pag gilamian ka sa pagkaon, undang na kon mabusog na ka.

Usa ka problema bahin sa nutrisyon mao ang pagkahilo tungod sa pagkaon. Bisan unsang pagkaon nga wala matarong pagkaluto ug pagkahipos mahimong makahilo. Kada tuig, 1 sa matag 6 ka Amerikano ang nahilo sa pagkaon. Daghan ang naulian pero ang uban namatay. Unsay imong mahimo aron malikayan kini?

• May mga utanon nga giabunohag hugaw sa mananap, busa hugasi kinig maayo sa dili pa kini lutoon.

• Panghunaw ug saboni ug hugasig init nga tubig ang tadtaran, kubyertos, plato, ug lamesa sa dili pa kini gamiton.

• Aron malikayan ang kontaminasyon, hugasi ang patongan o plato nga gibutangan sa hilaw nga itlog, karne, o isda una pa kini gamiton pag-usab.

• Lutoa ang pagkaon sa eksaktong temperatura, ug ibutang dayon sa repridyeretor ang mga pagkaon nga daling mapan-os kon kini dili pa kaonon.

• Ilabay ang pagkaon nga daling mapan-os kon napasagdan kini sa gawas sa duha ka oras kapin o usa ka oras kapin sa temperatura nga lapas ug 32° Celsius.

Bisag pila pay imong edad, nagkinahanglan kag regular nga ehersisyo aron makapabiling himsog. Daghan karon kulang ug ehersisyo. Nganong importante ang pag-ehersisyo? Kini makatabang nimo para:

• Makatulog ug sakto.

• Mahimong aktibo.

• Magpabiling lig-on ang kabukogan ug kaunoran.

• Mamentinar ang saktong timbang.

• Makunhoran ang posibilidad nga makaagom ug depresyon.

• Makunhoran ang posibilidad nga makaagom ug ahat nga kamatayon.

Kon dili ka mag-ehersisyo, posibleng:

• Magkasakit sa kasingkasing.

• Magkasakit ug type 2 diabetes.

• Motaas ang presyon sa dugo.

• Motaas ang kolesterol.

• Maestrok.

Ang ehersisyo nga haom para nimo nagdepende sa imong edad ug panglawas, busa maayong magpakonsulta ug doktor sa dili pa magsugod ug bisan unsang ehersisyo. Base sa lainlaing sugyot, ang mga bata ug tin-edyer kinahanglang mag-ehersisyo nga dili moubos sa 60 minutos gikan sa kasarangan hangtod sa pakusog nga ehersisyo kada adlaw. Ang mga hamtong angayng mogahin ug 150 minutos sa kasarangang ehersisyo o 75 minutos nga pakusog nga ehersisyo kada semana.

Pilia ang ehersisyo nga makalingaw. Puwede kang magdulag basketbol, tenis, saker, o kaha paspas nga paglakaw, magbisikleta, mag-garden, mamughag kahoy, maglangoy, mamugsay, mag-jogging, o uban pa. Unsaon nimo pagkasayod nga ang usa ka ehersisyo kasarangan o pakusog? Ang kasarangan nga ehersisyo makasingot, pero ang ehersisyo nga pakusog makahangak.

Magkalahi ang gikinahanglang tulog sa matag tawo. Kadaghanan sa bag-ong natawo matulog ug 16 ngadto sa 18 ka oras adlaw-adlaw; ang mga bata nga nag-edad ug 1-3 matulog ug mga 14 ka oras, ug ang 4-5 anyos matulog ug mga 11 o 12 ka oras. Sa mga bata nga nag-eskuyla na, sila angayng matulog nga dili moubos ug 10 ka oras, sa mga tin-edyer mga 9-10 ka oras, ug sa hamtong 7-8 ka oras.

Hinungdanon ang eksaktong tulog. Sumala sa mga eksperto, importante kini:

• Sa pagtubo sa mga bata ug tin-edyer.

• Sa pagkat-on ug tabang sa memorya.

• Aron mamentinar ang hustong pagkabalanse sa hormone nga maayog epekto sa metabolismo ug timbang.

• Sa himsog nga kasingkasing.

• Aron malikayan ang sakit.

Ang kakulag tulog maoy hinungdan sa sobrang pagkatambok, depresyon, sakit sa kasingkasing, ug makamatayng aksidente. Igong mga rason kini kon nganong nagkinahanglan kitag eksaktong tulog.

Busa, unsay imong himoon kon kanunay kang kulang ug tulog?

• Sulayi nga matulog ug mobangon sa samang oras adlaw-adlaw.

• Kinahanglan hilom, ngitngit, relaks, ug dili init o dili sobra ka bugnaw ang kuwarto.

• Ayaw pagtan-awg TV o paggamit ug gadyet kon naghigda na ka.

• Kon posible, himoang komportable ang imong higdaanan.

• Sa dili pa matulog, ayaw pagkaog daghan, likayi ang pag-inom ug ilimnon nga may caffeine ug alkoholikong ilimnon.

• Kon kini imong gisunod ug gi-insomnia gihapon ka o nag-antos sa ubang abnormalidad sa pagkatulog—sama sa sobrang pagduka sa tibuok adlaw o maglisod pagginhawa dihang matulog—pagpakonsulta sa haom nga espesyalista.