Bandalismo​—Ngano?

“WA KOY ikasulti.” Kining mga pulonga ang gisulat sa dagkong mga letra diha sa bag-o pang gipintalang paril sa usa ka maanindot nga kasilinganan sa São Paulo. Usa ka buhat sa bandalismo, tingali maghunahuna ka. Ug ang pagkuriskuris diha sa mga paril maoy usa lamang ka matang sa bandalismo.

Handurawa nga gidaot sa walay-buot nga mga tigpangdaot ang imong bag-ong awto. O tingali nakamatikod ka nga ang propiedad sa publiko​—mapuslanon sa daghan—​gidaot o giguba sa mga tigpangdaot. Ngano? Oo, ngano? Nahibulong ka ba kon nganong ang mga buhat sa bandalismo daghan kaayo? Diha sa daghang dapit, ang mga tigpangdaot morag malipay sa pag-among-among o pagdaot sa mga booth sa telepono. Ang mga sakyanan sa publiko, sama sa mga tren o mga bus, sagad mao ang ginapuntirya. Ang mga tigpangdaot morag dili magtagad sa bisan unsa. Apan unsay anaa sa luyo sa bandalismo nga atong nakita o giantos gumikan niini?

Si Marco, * usa ka batan-on nga taga-Rio de Janiero, naglagot human nga napildi ang iyang tem sa dulang saker​—grabe gayod ang iyang kalagot nga nagsugod siya sa pagbato sa bus nga puno sa mga magdadayeg sa nakadaog nga tem. O palandonga si Claus. Sa dihang dili maayo ang iyang lakat sa eskuylahan, nasuko siya pag-ayo nga siya nangbato ug namuak ug mga bentana. Apan, ang “lingawlingaw” nahanaw sa dihang gipabayad ang iyang amahan sa kadaot. Laing batan-on, si Erwin, nagtuon sa eskuylahan ug nagtrabaho. Siya ug ang iyang mga higala giisip nga buotang mga batan-on. Apan, ang ilang pasatiempo mao ang pagdaot sa kasilinganan. Wala mahibalo ang mga ginikanan ni Erwin niana. Si Valter maoy usa ka ilo nga walay kapilian gawas sa pagpuyo sa kadalanan sa São Paulo. Ang iyang suod nga mga higala maoy gang sa mga tigpangdaot, ug siya miduyog sa ilang buhat ug nakakat-on usab ug karate. Ang maong mga pananglitan nagpasundayag nga may mga tawo luyo sa bandalismo, ug ang nagpukaw, o emosyong nalangkit, sa bandalismo nagkalainlain.

“Ang bandalismo lagmit maoy usa ka buhat sa pagpanimalos o usa ka paagi sa pagpahayag ug opinyon sa politika. Ang batan-on ug mga hamtong usahay makahimog krimen agi lamang ug ‘lingawlingaw,’” nag-ingon ang The World Book Encyclopedia. Apan, imbes usa lamang ka binata nga paglingawlingaw, ang bandalismo mahimong  madaoton kaayo, gani makapatay. Usa ka grupo sa mga batan-on buot nga “maglingawlingaw,” ug sa dihang nakakita sila ug usa ka tawong natulog, ilang gibuboan siya ug mosiga nga likido ug gisunog siya. Ang biktima, nga usa ka Indian, namatay sa ulahi sa ospital. Sumala sa taho, “ang mga bayong nag-ingon kuno nga sila wala magtuo nga may magtagad sanglit daghang makililimos ang gipangsunog diha sa kadalanan, ug walay aksiyon ang gihimo.” Aduna o wala may biktima ang bandalismo, ang bili, pinansiyal ug emosyonal, dili-maisip. Busa, unsay makakontrolar o makapahunong sa bandalismo?

Kinsay Makapahunong sa Bandalismo?

Ang kapolisan ug ang mga eskuylahan makapugong ba sa bandalismo? Usa ka problema mao nga ang mga awtoridad tingali okupado sa mas dagkong mga krimen, sama sa pagpayuhot ug droga o mga kaso sa pagpatay, imbes kay sa “walay-biktima” nga mga kalapasan. Sumala sa usa ka polis, sa dihang magkaproblema ang usa ka batan-on, sagad “basolon [sa mga ginikanan] ang kabataan nga iyang gikuyogkuyogan, o ang eskuylahan, o ang kapolisan tungod sa pagdakop kaniya.” Ang edukasyon ug pagpatuman sa balaod tingali makakunhod sa bandalismo; bisan pa niana, komosta kon ang tinamdan sa mga ginikanan dili magbag-o? Usa ka polis nga tigbantay sa usa ka batan-ong nakasala miingon: “Ang hinungdan sa problema maoy tungod sa kalaay ug kahigayonan. [Ang kabataan] anaa sa gawas nga gabii na kaayong dako, ug sila walay laing opisyo. Ug tingali walay nagbantay kanila​—kay kon aduna pa, sila wala unta didto sa gawas.”

Bisan tuod ang bandalismo maoy usa ka dakong problema diha sa daghang dapit, palandonga kon sa unsang paagi ang mga butang mabali. Ang batan-ong mga tigpangdaot nga gihisgotan sa sinugdan nagbag-o; karon bug-os na nilang gilikayan ang batok-katilingban nga kagawian. Unsay nagpabag-o niining mga delingkuwente kanhi sa ilang paagi sa kinabuhi? Lain pa, ikaw ba mahibulong kon ang bandalismo dili lamang mamenosan kondili hanawon? Among gidapit ka sa pagbasa sa sunod nga artikulo.

[Footnote]