Unsay Ilang Nadiskobrehan sa Jezreel?

SULOD sa kasiglohan ang nahimutangan sa karaang siyudad sa Jezreel nahimong awaaw. Sa usa ka panahon ilado kana sa kasaysayan sa Bibliya. Karon, nga nawad-an na sa kanhing himaya niini ug natabonan sa daghang lut-od sa yuta, kini nahimong bungdo, o bungtod. Sa di pa dugayng katuigan ang mga arkeologo nagsugod pagsusi sa mga gun-ob sa Jezreel. Unsay gipadayag niining mga gun-oba bahin sa mga asoy sa Bibliya?

Jezreel sa Bibliya

Nahiluna sa sidlakang bahin sa Walog sa Jezreel, ang Jezreel nahimutang sa usa sa mas tabunok nga mga dapit sa karaang nasod sa Israel. Atbang gayod sa walog paamihanan nahimutang ang bungtod sa More diin ang mga Midianhon nagkampo samtang nangandam sa pagsulong kang Maghuhukom Gideon ug sa iyang kasundalohan. Sa medyo pasidlakan nahimutang ang atabay sa Harod, sa tiilan sa Bukid sa Gilboa. Dinhi gikunhoran ni Jehova ang libolibong kasundalohan ni Gideon ngadto sa 300 na lamang ka lalaki aron ipasundayag ang iyang katakos sa pagluwas sa iyang katawhan nga walay gamhanang militaryong gahom. (Maghuhukom 7:1-25; Zacarias 4:6) Sa haduol nga Bukid sa Gilboa, si Saul, ang unang hari sa Israel, giparot sa mga Filistehanon sa usa ka kulbahinam nga gubat, nga niana si Jonathan ug ang duha pa ka anak lalaki ni Saul gipamatay ug si Saul mismo naghikog.—1 Samuel 31:1-5.

Ang mga paghisgot sa Bibliya sa karaang siyudad sa Jezreel nagtaganag talagsaong mga kalainan. Naghisgot kini sa pag-abuso sa gahom ug sa pagkahimong mga apostata sa mga magmamando sa Israel ug mahitungod usab sa pagkamatinumanon ug kasibot sa mga alagad ni Jehova. Didto sa Jezreel nga si Haring Ahab—ang magmamando sa amihanang napulo-ka-tribo nga gingharian sa Israel sa ulahing katunga nga bahin sa ikanapulong siglo W.K.P.—nagtukod sa iyang palasyo, bisan tuod ang opisyal nga kaulohan mao ang Samaria. (1 Hari 21:1) Gikan sa Jezreel nga ang manalagna ni Jehova nga si Elias gibaharan nga patyon sa langyawng asawa ni Ahab nga si Jezebel. Nasuko siya tungod kay si Elias walay-kokahadlok nga nagpatay sa mga manalagna ni Baal, human sa pagsulay kon kinsa ang matuod nga Diyos nga gihimo ni Elias sa Bukid sa Carmelo.—1 Hari 18:36–19:2.

Unya sa Jezreel nahimo ang usa ka krimen. Si Nabot nga taga-Jezreel gipatay. Naibog si Haring Ahab sa parasan ni Nabot. Sa dihang gipangayo sa hari ang luna, si Nabot maunongong mitubag: “Si Jehova nagdili kanako nga ihatag ko kanimo ang panulondon sa akong mga katigulangan.” Kining de-prinsipyong tubag nakapahiubos pag-ayo ni Ahab. Kay nakita ang kamasulub-on sa hari, gihikay ni Rayna Jezebel ang usa ka husay konohay, nga nag-akusar kang Nabot nga nagpasipala. Ang inosenteng si Nabot nakaplagang sad-an ug gibato hangtod namatay, ug gipanag-iya sa hari ang iyang parasan.—1 Hari 21:1-16.

Tungod niining daotang buhat, si Elias nagtagna: “Ang mga iro mokaon kang Jezebel sa luna sa yuta sa Jezreel.” Ang manalagna miingon pa: “Si bisan kinsa nga iya ni Ahab nga mamatay sa siyudad pagakan-on sa mga iro . . . Wala gayoy sama  kang Ahab, nga nagbaligya sa iyang kaugalingon sa pagbuhat sa kon unsay daotan sa mga mata ni Jehova, nga gisugyotan ni Jezebel nga iyang asawa.” Apan, tungod kay si Ahab nagpaubos sa dihang gipahayag ni Elias ang paghukom ni Jehova, miingon si Jehova nga ang iyang silot dili modangat sa panahon ni Ahab. (1 Hari 21:23-29) Ang asoy sa Bibliya nagpadayon nga sa mga adlaw sa kapuli ni Elias, si Eliseo, si Jehu gidihogan aron mahimong hari sa Israel. Samtang nagkabayo siya paingon sa Jezreel, nagsugo si Jehu nga itambog si Jezebel sa bentana sa iyang palasyo, ug siya giyatakyatakan sa mga kabayo. Sa ulahi, nakaplagan nga ang gisalin na lang sa mga iro nga mokaon ug patayng lawas mao ang iyang bagolbagol, iyang mga tiil, ug ang iyang mga palad. (2 Hari 9:30-37) Ang kataposang hitabo sa Bibliya nga laktod nga nalangkit sa Jezreel maoy pagkahuman sa pagpamatay sa 70 ka anak ni Ahab. Gitapok ni Jehu ang ilang mga ulo sa duha ka dagkong tapok sa ganghaan sa siyudad sa Jezreel, nga human niana iyang gipanigbas ang ubang mga dagkong tawo ug mga saserdote nga may kalabotan sa apostatang pagmando ni Ahab.—2 Hari 10:6-11.

Unsay Nakaplagan sa mga Arkeologo?

Sa 1990 usa ka duyog nga proyekto sa pagkalot sa nahimutangan sa Jezreel nagsugod. Nangapil ang Institute of Archaeology of Tel Aviv University (gihawasan ni David Ussishkin) ug ang British School of Archaeology sa Jerusalem (gihawasan ni John Woodhead). Sulod sa pito ka yugto (ang matag yugto gidangtag unom ka semana) sulod sa katuigang 1990-96, mga 80 ngadto sa 100 ka boluntaryo ang nagtrabaho sa maong dapit.

Ang modernong paagi sa arkeolohiya mao ang pagsusi sa ebidensiya diha sa usa ka dapit pinasikad sa kahulogan niini mismo, nga dili ilangkit sa gihunahuna-daan nga mga ideya ug mga teoriya. Busa, alang sa usa ka arkeologo nga nagtuon sa mga nasod sa Bibliya, ang asoy sa Kasulatan dili mao ang awtoridad sa maong ulohan. Ang tanang ubang tinubdan ug makitang ebidensiya kinahanglang konsiderahon ug timbangtimbangon pag-ayo. Bisan pa niana, sumala sa giasoy ni John Woodhead, walay karaang sinulat nga pamatuod mahitungod sa Jezreel gawas sa pipila ka kapitulo sa Bibliya. Busa ang mga asoy sa Bibliya ug ang kronolohiya kinahanglang mahimong bahin sa bisan unsang imbestigasyon. Unsay gipadayag sa mga paningkamot sa mga arkeologo?

Samtang ang mga kuta ug mga butang nga hinimo sa kulonon nakalotan, nadayag sa sinugdan nga ang mga gun-ob masubay ngadto sa gitawag ug Iron Age, nga tukmang nagpetsa niana sa panahon sa Biblikanhong Jezreel. Apan samtang ang pagpangalot nagpadayon, dihay daghang butang nga wala damha. Ang una mao ang gidak-on sa dapit ug ang hatag-as kaayong mga kuta niini. Ang mga arkeologo nagdahom ug usa ka dapit nga dunay mga kuta nga susama nianang sa karaang Samaria, ang kaulohang siyudad sa gingharian sa Israel. Apan, samtang nagpadayon ang pagkalot, nadayag nga ang Jezreel mas dako pa. Nga ang sukod maoy mga 300 metros por 150 metros nga nag-ubay sa mga paril niini, ang kinatibuk-ang  gidak-on sa luna sulod sa mga kuta niini maoy kapin sa tulo ka pilo kay nianang sa bisan unsang ubang siyudad nga nadiskobrehan sa Israel sukad nianang yugtoa. Gilibotan kini sa usa ka mamala nga trinsera, nga 11 metros ang distansiya gikan sa tumoy sa mga kuta. Sumala kang Propesor Ussishkin, kining maong trinsera wala-hitupngi sa kapanahonan sa Bibliya. “Wala kamiy nakaplagang ingon niini sa Israel hangtod sa panahon sa mga Krusadero,” matod niya.

Wala usab damha nga walay dagkong mga estruktura sulod sa kinapusoran sa siyudad. Daghang pulapula-kapehon nga yuta nga gidala panahon sa pagtukod sa siyudad ang gigamit sa paghimog patag nga bungdo—usa ka matang sa dako nga entablado, o plataporma—sulod sa kuta. Ang Second Preliminary Report bahin sa mga pagkalot sa Tel Jezreel nagkomento nga kining dakong entablado mahimong ebidensiya nga ang Jezreel dili lang kay puloy-anan sa hari. Kini nag-ingon: “Buot namong ipresentar ang posibilidad nga ang Jezreel maoy sentral nga militaryong base alang sa Israelinhong kasundalohan sa hari sa panahon sa Omride [Omri ug iyang mga kaliwat] nga mga hari . . . diin ang mga karo ug kasundalohan sa hari gipapuyo ug gibansay.” Pinasikad sa gidak-on niining maong entablado maingon man nianang sa kuta mismo, si Woodhead nagbanabana nga mahimong usa kini ka dapit diin himoon ang parada sa pagpasundayag sa militaryong gahom sa kinadak-ang puwersa sa mga karo sa Tungang Sidlakan nianang panahona.

Ang nakalotan nga mga gun-ob sa ganghaan sa siyudad ilabinang nakapaikag sa mga arkeologo. Kini nagpakita ug entrada sa labing menos upat-ka-lawak nga ganghaan. Apan, sanglit daghang bato sa maong dapit ang gipangawat sulod sa kasiglohan, dili mahimong makahinapos pinasikad sa nakaplagan. Si Woodhead naghunahuna nga ang mga gun-ob nagpunting sa unom-ka-lawak nga ganghaan nga susamag gidak-on nianang nakaplagan sa Megiddo, Hazor, ug Gezer. a

Ang arkeolohikal nga mga kaplag nagpunting sa katingalahan wala-magdugay nga paglungtad sa usa ka siyudad nga maayo kaayog puwesto, sa militar ug geograpikal. Gipasiugda ni Woodhead nga ingong dako kinutaang siyudad, ang Jezreel naglungtad lamang sa usa ka yugto—gigamit sulod lamang sa pipila ka dekada. Lahi kaayo kini sa daghang ubang pangunang mga dapit sa Bibliya sa Israel, sama sa Megiddo, Hazor, ug sa kaulohang siyudad sa Samaria, nga sublisubling gitukod pag-usab, gipadak-an, ug gipuy-an sa lainlaing mga yugto. Nganong kining maanindot nga dapit wala puy-ig dugay? Gibanabana ni Woodhead nga si Ahab ug ang iyang dinastiya halos nagpahugno sa ekonomiya tungod sa ilang pagwaldaswaldas sa bahandi sa nasod. Dayag kini sa hilabihang gidak-on ug puwersa sa Jezreel. Ang bag-ong rehimen ilalom kang Jehu lagmit buot nga mahilayo sa dapit nga magpahinumdom kang Ahab ug busa mibiya sa maong siyudad.

Ang tanang pamatuod nga nakalotan sa ingon nagpamatuod nga ang nahimutangan sa Jezreel maoy pangunang sentro sa Israel sa panahon sa Iron Age. Ang gidak-on ug ang mga kuta niini kaharmonya sa paghubit niini sa Bibliya ingong dakong palasyo ni Ahab ug Jezebel. Ang mga timailhan sa diyutayng pumoluyo niini sulod niining panahona kaharmonya sa mga asoy sa Bibliya sa maong siyudad: Dali kining nailado sa paghari ni Ahab ug unya, sa sugo ni Jehova, dayag nga gipakaulawan sa dihang si Jehu “naglaglag sa tanan nga nahibilin sa balay ni Ahab sa Jezreel ug sa tanan niyang mga dagkong tawo ug sa iyang mga kaila ug sa iyang mga saserdote, hangtod nga walay nahibilin kaniya.”—2 Hari 10:11.

Ang Kronolohiya sa Jezreel

“Lisod kaayo sa arkeolohiya ang pagbaton ug eksaktong pasikaranan sa pagpetsa,” miangkon si  John Woodhead. Busa samtang gisurbi sa mga arkeologo ang mga resulta sa pito ka tuig nga pagpangalot, gitandi nila kini sa mga kaplag sa ubang arkeolohikal nga mga dapit. Mitultol kini sa pagtimbangtimbang pag-usab ug panaglantugi. Ngano man? Tungod kay sukad sa pagpangalot sa Megiddo sa Israeli nga arkeologo nga si Yigael Yadin sa katuigang 1960 ug sa unang bahin sa katuigang 1970, gikompirmar sa daghan sulod sa arkeolohikal nga kalibotan nga iyang nadiskobrehan ang mga kuta ug mga ganghaan sa siyudad nga masubay sa panahon ni Haring Solomon. Karon, ang mga kuta, mga butang nga hinimo sa kulonon, ug mga ganghaan nga nakaplagan sa Jezreel nagpaduhaduha sa uban niini nga mga konklusyon.

Pananglitan, ang mga butang nga hinimo sa kulonon nga nakaplagan sa Jezreel pareho nianang nakaplagan sa lut-od sa yuta sa Megiddo nga gilangkit ni Yadin sa paghari ni Solomon. Ang estruktura sa ganghaan ug ang mga sukod sa duha ka dapit susama, kon dili man pareho. Matod ni Woodhead: “Ang tanang pamatuod nagpetsa sa mga gun-ob sa Jezreel balik sa panahon ni Solomon o kaha nagpetsa niining nakalotan sa ubang mga dapit [Megiddo ug Hazor] sa panahon ni Ahab.” Sanglit tin-awng gilangkit sa Bibliya ang mga gun-ob sa Jezreel sa panahon ni Ahab, gilantaw niya nga mas makataronganong dawaton nga kining maong lut-od sa yuta diin nakaplagan ang mga gun-ob nagbanaag sa panahon sa pagmando ni Ahab. Miuyon si David Ussishkin: “Ang Bibliya nag-ingon nga gitukod ni Solomon ang Megiddo—wala kini mag-ingon nga iyang gitukod kadtong mao gayong mga ganghaan.”

Mahibaloan ba ang Kasaysayan sa Jezreel?

Kini bang arkeolohikal nga mga kaplag ug ang misangpot nga panaglantugi naghimong kaduhaduhaan sa asoy sa Bibliya bahin sa Jezreel o kang Solomon? Sa pagkatinuod, ang arkeolohikal nga kontrobersiya diyutay rag kalabotan sa asoy sa Bibliya. Ang arkeolohiya nagsusi sa kasaysayan sa lahing pasikaranan nianang sa asoy sa Bibliya. Nagpatungha kini ug lahing mga pangutana ug lahi ang gipasiugda. Ang usa makatandi sa estudyante sa Bibliya ug sa arkeologo ngadto sa mga biyahedor diha sa halos susamang mga ruta. Ang usa ka biyahedor tulin nga nagdrayb diha sa karsada, ang lain naglakaw diha sa daplin. Ang ilang tumong ug gikaikagan managlahi. Bisan pa niana, ang ilang mga panglantaw kasagarang magkatimbang inay kay magkasukwahi. Ang pagtandi sa mga hunahuna sa duha ka biyahedor motultol sa makaiikag nga mga pagsabot.

Ang Bibliya naundan sa sinulat nga talaan sa karaang mga hitabo ug mga tawo; ang arkeolohiya naningkamot sa pagkaplag ug impormasyon bahin niining mga hitaboa ug sa mga tawo pinaagi sa pagsusi sa bisan unsang timailhan niana nga makaplagang nahibilin pa diha sa yuta. Bisan pa niana, kining mga butang nga nahibilin kasagarang dili gayod kompleto ug mahimong sabton sa lainlaing paagi. Bahin niini, sa iyang librong Archaeology of the Land of the Bible—10,000−586 B.C.E., si Amihai Mazar mikomento: “Ang buluhaton sa arkeolohikal nga natad . . . sa dakong sukod maoy usa ka arte maingon man usab usa ka kombinasyon sa pagbansay ug propesyonal nga kahanas. Walay estriktong pamaagi ang magseguro sa kalamposan, ug ang pagkamapasiboon ug mamugnaong hunahuna sa mga nagdireher sa maong natad gikinahanglan gayod. Ang kinaiya, abilidad, ug sentido komon sa arkeologo hinungdanon usab sama sa pagbansay kaniya ug sa mga kahinguhaan nga magamit niya.”

Ang arkeolohiya nagkompirmar sa paglungtad sa usa ka dako harianon ug militaryong sentro sa Jezreel, usa ka sentro nga naglungtad sa katingad-ang mubong panahon sa makasaysayanhong yugto nga mosibo sa pagmando ni Ahab—sumala gayod sa giasoy sa Bibliya. Daghang ubang makaiikag nga mga pangutana ang gipatungha nga mahimong tun-an pa sa mga arkeologo sa umaabot nga katuigan. Bisan pa niana, ang mga panid sa Pulong sa Diyos, ang Bibliya, nagpadayon sa pagsulti nga tin-aw, nga nagtagana kanato ug bug-os nga sugilanon sa paagi nga dili gayod mahimo sa mga arkeologo.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 26]

Arkeolohikal nga pagpangalot sa Jezreel

[Hulagway sa panid 28]

Canaanhong idolo nga nakaplagan sa Jezreel