Sugilanon sa Kinabuhi

“Oh ang Pagtuo nga Dili Mosibog”!

SUMALA SA GIASOY NI HERBERT MÜLLER

Pipila ka bulan human sa pagsulong sa mga sundalo ni Hitler sa Netherlands, ang mga Saksi ni Jehova gidili. Wala magdugay, ang akong ngalan nalakip diha sa listahan sa gipangita pag-ayong mga tawo sa Nazi, ug gipangita ako nga samag usa ka hayop.

KAS-A, lapoy na kaayo ko tungod sa pagsigeg tago ug dagan maoy hinungdan nga akong giingnan ang akong asawa nga mas maayo pa tingaling madakpan ko sa mga sundalo. Dayon misantop sa hunahuna ang mga pulong sa usa ka awit: “Oh ang pagtuo nga dili mosibog, bisag sa tanang kaaway gihasmagan.” a Ang pagpamalandong sa maong awit nakapabag-o sa akong kusog ug nakapahinumdom kanako sa akong mga ginikanan sa Alemanya ug sa adlaw nga ang akong mga higala miawit niining awita sa pagpanamilit kanako. Puwede ba nakong ipaambit ang pipila niining maong mga handomanan kanimo?

Ang Panig-ingnan sa Akong mga Ginikanan

Sa dihang natawo ako sa 1913 sa lungsod sa Copitz sa Alemanya, ang akong mga ginikanan maoy mga membro sa Evangelical Church. b Pito ka tuig sa ulahi, sa 1920, mipahawa si Papa sa maong iglesya. Sa Abril 6, nangayo siyag Kirchenaustrittsbescheinigung (Deklarasyon sa Paghawa Gikan sa Iglesya). Gipil-apan sa sibil nga tigrehistro sa maong lungsod ang usa niini. Apan, usa ka semana sa ulahi mibalik si Papa sa opisina aron ipahibalo nga wala masulat diha sa deklarasyon ang ngalan sa iyang anak nga babaye. Ang opisyal mipil-ap ug laing dokumento nga nagpahayag nga ang maong paghawa gikan sa iglesya naglakip usab kang Martha Margaretha Müller. Niadtong higayona, si Margaretha, nga akong igsoon, nagpanuigon ug usa ka tuig ug tunga. Kon hisgotan na gani ang pag-alagad kang Jehova, si Papa dili gayod kontento kon dili bug-os!

 Niana gihapong tuiga, ang akong mga ginikanan gibawtismohan sa mga Estudyante sa Bibliya, nga maoy pagkaila sa mga Saksi ni Jehova niadtong panahona. Kaming mga anak gimatuto ni Papa sa estriktong paagi, apan ang iyang pagkamaunongon kang Jehova nagpasayon alang kanamo sa pagdawat sa iyang paggiya. Ang pagkamaunongon nagpalihok usab sa akong mga ginikanan sa paghimog mga pagpasibo. Pananglitan, dihay panahon nga wala kami tugti sa pagdula sa gawas sa balay ma-Dominggo. Apan, usa ka Dominggo niana sa 1925, ang among mga ginikanan misulti kanamo nga manuroy kami. Nagdala kamig mga meryenda ug nalingaw pag-ayo—pagkadakong kahupayan gikan sa pagkulong lang sa balay sa tibuok adlaw! Nag-ingon si Papa nga nakakat-on siyag pipila ka punto diha sa usa ka kombensiyon di pa dugay nga nakatul-id sa iyang panglantaw sa mga kalihokan ma-Dominggo. Sa ubang mga higayon, siya nagpakita usab sa samang pagkaandam nga mopasibo.

Bisan tuod masakiton ang akong mga ginikanan, kini wala magpugong kanila sa buluhatong pagsangyaw. Pananglitan, aron maapod-apod ang tract nga Ecclesiastics Indicted, misakay kamig tren usa ka gabii niana kuyog ang ubang igsoon sa kongregasyon ug mipaingon sa lungsod sa Regensburg, mga 300 kilometros gikan sa Dresden. Pagkasunod adlaw, among giapod-apod ang mga tract sa tibuok lungsod, ug sa natapos na, misakay kami sa tren pabalik. Sa dihang nakapauli kami, halos 24 oras na ang milabay.

Pagbiya sa Balay

Ang akong pagpakig-uban sa Jugendgruppe (Grupo sa mga Batan-on) diha sa among kongregasyon nakatabang usab kanako sa pagtubo sa espirituwal. Matag semana, ang mga batan-on nga kapin sa 14 anyos ang edad makigtagbo sa ubang hingkod nga mga igsoong lalaki sa kongregasyon. Magdula kami ug magtugtog ug musikal nga mga tulonggon, magtuon sa Bibliya, ug maghisgot bahin sa kalalangan ug siyensiya. Apan, sa 1932, sa 19 anyos na ako, nahunong ang akong pagpakig-uban sa grupo.

Sa Abril nianang tuiga, nakadawat si Papa ug sulat gikan sa opisina sa Watch Tower Society sa Magdeburg. Ang Sosyedad nangitag tawo nga makadrayb ug kotse ug gustong magpayunir. Nasayod ako nga pangandoy sa akong mga ginikanan nga magpayunir ako, apan akong gibati nga dili ko mahimo kini. Sanglit kabos ang akong mga ginikanan, nag-ayo akog mga bisikleta ug mga makina sa panahi, maingon man mga makenilya ug ubang kasangkapan sa opisina, sa edad nga 14. Makaako ba ako sa pagbiya sa akong pamilya? Gikinahanglan nila ang akong suporta. Dugang pa, wala pa gani ako mabawtismohi. Nakigsulti nako si Papa ug nangutana kanako aron mahibalo kon nakasabot ba ako kon unsay nalangkit sa pagpabawtismo. Sa dihang ang akong mga tubag nakakombinsir kaniya nga ako nakahimog igong espirituwal nga pag-uswag aron mabawtismohan, siya miingon: “Angay nimong itanyag ang imong kaugalingon alang niini nga asaynment.” Gibuhat ko kini.

Usa ka semana sa ulahi nakadawat ako ug imbitasyon nga moadto sa Magdeburg. Sa dihang akong giingnan ang akong mga higala sa Grupo sa mga Batan-on, gusto nilang manamilit kanako pinaagig usa ka masadya nga awit. Natingala sila sa awit nga akong gipili tungod kay ila kining giisip nga solemne kaayo. Bisan pa niana, ang pipila migunit sa ilang mga biolin, mandolin, ug mga sista ug ang tanan miawit: “Oh ang pagtuo nga dili mosibog, bisag sa tanang kaaway gihasmagan; nga dili mahadlok bisag  nag-ungaw sa bisan unsang yutan-ong kalisdanan.” Niadtong adlawa, wala koy kalibotan nga kadtong mga pulonga kanunay diayng magpalig-on kanako sa mga tuig nga moabot.

Usa ka Gubot nga Sinugdanan

Human masulayan sa mga igsoong lalaki sa Magdeburg ang akong mga katakos sa pagdrayb, giintriga nila kanako ug sa laing upat ka payunir ang usa ka sakyanan, ug nangadto kami sa Schneifel, usa ka rehiyon duol sa Belgium. Wala madugay among nahibaloan nga ang among sakyanan kinahanglanon diay kaayo. Ang Iglesya Katolika sa maong rehiyon nasuko sa among presensiya, ug ang mga tagabaryo, kay gisulsolan sa mga pari, kasagarang mag-atang sa pag-abog kanamo. Makadaghan nga hapit kaming wala makaikyas sakay sa among sakyanan sa dihang atakehon kami ginamit ang ilang mga sarol ug mga igkakahig.

Human sa Memoryal sa 1933, gisultihan kami sa magtatan-aw sa rehiyon, si Paul Grossmann, nga gidili na ang buluhaton sa Sosyedad didto sa Alemanya. Wala madugay human niana, gisugo ako sa sangang buhatan nga moadto sa Magdeburg dala ang sakyanan, magkuhag literatura didto, ug dad-on kini ngadto sa estado sa Saxony, mga 100 kilometros gikan sa Magdeburg. Apan, pag-abot nako sa Magdeburg, gisirhan na sa Gestapo (ang sekreta sa Nazi) ang opisina sa Sosyedad. Akong gibilin ang sakyanan sa usa ka igsoong lalaki sa Leipzig ug mipauli—apan kadiyot lang.

Ang opisina sa Sosyedad sa Switzerland nagdapit kanako nga magsugod sa pagpayunir sa Netherlands. Nagplano ko nga mogikan sulod sa usa o duha ka semana. Ugaling, gitambagan ako ni Papa nga mogikan na dayon. Akong gisunod ang iyang tambag, ug sulod lang sa pipila ka oras, ako migikan na sa balay. Pagkasunod adlaw, ang mga polis miadto sa balay sa akong amahan aron dakpon ako sa sumbong nga pagdumili sa obligasyong magsundalo. Ulahi na sila kaayo.

Pagsugod Didto sa Netherlands

Sa Agosto 15, 1933, miabot ako sa puy-anan sa mga payunir didto sa Heemstede, usa ka lungsod nga 25 kilometros gikan sa Amsterdam. Pagkasunod adlaw, migawas ako aron mosangyaw nga walay nahibaloan bisag usa ka pulong nga Olandes. Nasangkapan ug kard nga testimonya, nga naundan ug giimprentang sermon, ako nagsugod. Pagkamakapadasig sa dihang ang usa ka Katolikong babaye midawat sa librong Reconciliation! Sa mao gihapong adlaw, nakapahiluna usab ako ug 27 ka pulyeto. Sa kataposan nianang unang adlaw, nalipay ako nga makasangyaw na usab nga may kagawasan.

Niadtong panahona, ang mga payunir walay laing pangabuhian gawas sa mga kontribusyon nga madawat sa dihang makapahilunag literatura. Kanang maong salapi gamiton sa pagpalit sa pagkaon ug ubang kinahanglanon. Kon may gamayng kuwarta nga mabilin sa kataposan sa bulan, bahinbahinon kini sa mga payunir alang sa personal nga mga galastohon. Gamay lang ang materyal nga among nabatonan, apan si Jehova nagtagana pag-ayo alang kanamo maoy hinungdan nga sa 1934, nakatambong ako sa kombensiyon sa Switzerland.

Usa ka Maunongong Kauban

Didto sa kombensiyon, akong nakita ang 18-anyos nga si Erika Finke. Kaila nako siya sa didto pa ako nagpuyo sa amo. Higala siya sa akong igsoong babaye, si Margaretha, ug dugay na kong nakadayeg sa lig-ong baroganan ni Erika sa kamatuoran. Wala madugay human sa iyang pagpabawtismo sa 1932, dunay misumbong ngadto sa Gestapo nga si Erika midumili sa pag-ingong “Heil Hitler!” Gipangita siya sa Gestapo ug gipangutana kon nganong midumili siya sa pagsaludo. Gibasa ni Erika ang Buhat 17:3 ngadto sa polis didto sa estasyon sa kapolisan ug misaysay nga ang Diyos nagtudlo ug usa lang ka tawo ingong Manluluwas, si Jesu-Kristo. “Duna bay uban nga sama nimog tinuohan?” gustong mahibalo ang polis. Si Erika midumili sa paghatag ug bisan unsang  ngalan. Sa dihang gihulga siya sa polis nga itener sa estasyon, gisultihan siya ni Erika nga mas gusto pa niyang mamatay kay sa mohatag ug mga ngalan. Iyang gitutokan siya ug gisinggitan: “Layas. Pauli sa inyo. Heil Hitler!”

Human sa kombensiyon, mibalik ako sa Netherlands samtang si Erika nagpabilin sa Switzerland. Apan, gibati namong duha nga milambo ang among panaghigalaay. Samtang didto pa sa Switzerland, nasayran ni Erika nga gipangita siya sa Gestapo didto sa ilaha. Nakahukom siya nga magpabilin ug magpayunir sa Switzerland. Pipila ka bulan sa ulahi, gisultihan siya sa Sosyedad nga moadto sa Espanya. Nagpayunir siya sa Madrid, dayon sa Bilbao, ug sa ulahi sa San Sebastián, diin napriso siya ug ang iyang payunir nga kauban tungod sa gihulhogan-sa-klero nga paglutos. Sa 1935 gibaoran sila nga mobiya sa Espanya. Si Erika miadto sa Netherlands, ug nianang tuiga naminyo kami.

Nagsingabot ang Gubat

Human sa among kasal, nagpayunir kami sa Heemstede, ug sa ulahi mibalhin kami sa siyudad sa Rotterdam. Didto ang among anak nga lalaki, si Wolfgang, natawo sa 1937. Usa ka tuig sa ulahi mibalhin kami sa siyudad sa Groningen, sa amihanan sa Netherlands, diin kauban namo sa balay ang Aleman nga mga payunir nga si Ferdinand ug Helga Holtorf ug ang ilang anak nga babaye. Sa Hulyo 1938 gipahibalo kami sa Sosyedad nga ang Olandes nga gobyerno naghatag ug pasidaan nga ang mga Saksi nga Aleman dili na tugotang magsangyaw. Nianang mga panahona usab, gitudlo ako ingong alagad sa sona (magtatan-aw sa sirkito), ug ang among pamilya mibalhin ngadto sa Lichtdrager (Lightbearer), ang lantsa sa Sosyedad nga nagsilbing paulianan sa mga payunir nga nagsangyaw sa amihanang bahin sa Netherlands. Mas daghang panahon nga layo ako sa akong pamilya, nga nagbisikleta gikan sa usa ka kongregasyon paingon sa sunod nga kongregasyon aron sa pagdasig sa mga igsoon nga magpadayon sa pagsangyaw. Ug mao gayod kana ang gibuhat sa mga igsoon. Ang uban nagpauswag pa gani sa ilang mga kalihokan. Si Wim Kettelarij maoy usa ka maayong pananglitan.

Sa dihang akong nahimamat si Wim, siya maoy usa ka batan-ong lalaki nga nahibalo sa kamatuoran apan puliki kaayo ingong usa ka sinuholang magbabaol. “Kon buot nimong makabaton ug panahon aron makaalagad kang Jehova,” ako siyang gitambagan, “kinahanglan mangita kag laing trabaho.” Gibuhat niya kana. Sa ulahi, sa dihang nagkahimamat kami pag-usab, ako siyang gidasig nga magpayunir. “Pero kinahanglan akong magtrabaho aron makakaon,” siya mitubag. “Makakaon ka lagi,” ako siyang gipasaligan. “Atimanon ka ni Jehova.” Nagsugod sa pagpayunir si Wim. Sa ulahi, bisan panahon sa Gubat sa Kalibotan II, siya nag-alagad ingong nagapanawng magtatan-aw. Karon, nag-edad na ug mga 80, si Wim masiboton gihapon nga Saksi. Giatiman gayod siya ni Jehova.

Gidili ug Gipangita

Sa Mayo 1940, mga usa ka tuig human matawo ang among ikaduhang anak, si Reina, misurender ang Olandes nga kasundalohan ug giokupar sa mga Nazi ang Netherlands. Pagka-Hulyo ang Gestapo mao nay nanag-iya sa opisina ug imprentahan sa Sosyedad. Pagkasunod tuig, dihay sunodsunod nga pagpangdakop sa mga Saksi, ug nadakpan ako. Sanglit usa ka Saksi ug Aleman nga anaa sa edad nga puwedeng magsundalo, dili lisod handurawon kon unsay buhaton kanako sa Gestapo. Akong gipaningkamotang dawaton ang ideya nga dili ko na gayod makita pag-usab ang akong pamilya.

Dayon sa Mayo 1941, gipagawas ako sa Gestapo gikan sa prisohan ug gibaoran ako sa pagpresentar sa akong kaugalingon alang sa serbisyo militar. Dili ako makatuo niini. Nianang maong adlaw nagtagotago ako, ug niana gihapong bulana mibalik ako sa  sirkitong buluhaton. Gibutang ako sa Gestapo diha sa listahan niini sa gipangita pag-ayong mga tawo.

Kon sa Unsang Paagi Nakasagubang ang Akong Pamilya

Ang akong asawa ug mga anak namalhin ngadto sa baryo sa Vorden sa sidlakang bahin sa nasod. Apan, aron mamenosan ang ilang risgo kinahanglan nakong limitehan pag-ayo ang akong mga pagduaw sa akong pamilya. (Mateo 10:16) Alang sa seguridad, ang mga igsoon dili mogamit sa akong tinuod nga ngalan, kondili ang ako lang takobang ngalan nga Duitse Jan (Aleman nga Juan). Bisan ang akong kuwatro-anyos nga anak nga lalaki, si Wolfgang, wala tugti sa pagsulti bahin kang “Dad” kondili bahin lamang kang “Ome Jan” (Tiyo Juan). Para niya, lisod kaayo kini sa emosyon.

Samtang ako nagtagotago, si Erika nag-atiman sa mga bata ug nagpadayon sa pagsangyaw. Sa dihang dos anyos na si Reina, ibutang siya ni Erika diha sa butanganag bagahe sa bisikleta ug ikuyog siyag sangyaw didto sa kabanikanhan. Bisan pag lisod mangitag pagkaon, si Erika wala gayod makasinati ug grabeng kakulang sa pagkaon para sa pamilya. (Mateo 6:33) Usa ka Katolikong mag-uuma, kang kansang makina sa panahi kas-a akong giayo, mihatag kaniyag mga patatas. Gipasa usab niya ang akong mga mensahe ngadto kang Erika. Kas-a, mibayad si Erika ug usa ka gulden alang sa usa ka baligya sa botika. Ang tag-iya, kay nasayod nga nagtagotago siya ug dili makakuhag mga kard para sa rasyon sa pagkaon, mihatag kaniya sa maong baligya ug usab duha ka gulden. Ang ingon niana nga mga pagpahayag sa simpatiya nakatabang kaniya nga mabuhi.—Hebreohanon 13:5.

Paghago Kauban ang Maisogong mga Igsoon

Sa kasamtangan, nagpadayon ako sa pagduaw sa mga kongregasyon—bisan tuod ang responsableng mga igsoong lalaki sa kongregasyon mao lamang ang akong gikontak. Tungod kay kanunay akong gigukod sa mga Gestapo, dili gayod ako makadugay ug pipila ka oras sa usa ka lugar. Kadaghanan sa mga igsoong lalaki ug mga igsoong babaye wala tugti nga makighimamat kanako. Nakaila lamang sila niadtong mga Saksi nga sakop sa ilang gamayng grupo sa pagtuon sa Bibliya. Tungod niini, duha ka magsoong babaye nga nagpuyo sa lainlaing bahin sa usa ra ka siyudad nahibalo lamang human sa Gubat sa Kalibotan II nga silang duha diay nahimong Saksi panahon sa gubat.

Ang pagpangitag mga tagoanan alang sa literatura sa Sosyedad maoy laing bahin sa akong mga tahas. Magtago usab kamig papel, mga makina sa stencil,  ug mga makenilya alang sa paghimog mga kopya sa Ang Bantayanang Torre, kon ugaling gikinahanglan kini. Usahay, kinahanglan namong ibalhinbalhin ang mga libro nga giimprenta sa Sosyedad gikan sa usa ka tagoanan ngadto sa lain. Nahinumdom ako nga kas-a nagbalhin ug 30 ka karton nga puno sa literatura samtang naningkamot nga dili mamatikdan—kuyaw gayod nga trabaho!

Dugang pa, among giorganisar ang paghatod sa pagkaon gikan sa kaumahan sa sidlakang Netherlands ngadto sa mga siyudad sa kasadpan, bisan tuod gidili kini. Among ikarga ang pagkaon diha sa giguyod-sa-kabayo nga karomata ug mopaingon sa kasadpan. Sa dihang makaabot kami ug suba, dili kami makatabok sa mga tulay tungod kay giguwardiyahan kini sa mga sundalo. Hinunoa, among idiskarga ang pagkaon ngadto sa gagmayng mga sakayan, itabok sa suba ang pagkaon, ug dayon ikarga kini pag-usab ngadto sa laing karomata. Inig-abot namo sa siyudad nga maoy among destinasyon, maghulat kami hangtod mongitngit na, sul-oban ug mga medyas ang mga tiil sa kabayo, ug hilom nga moadto sa sekretong bodega sa pagkaon sa kongregasyon. Gikan didto, ang pagkaon iapod-apod ngadto sa nanginahanglan nga mga igsoon.

Kon madiskobrehan sa Aleman nga mga sundalo ang maong bodega sa pagkaon, dunay kinabuhi nga mameligro. Bisan pa niana, ubay-ubayng mga igsoong lalaki ang miboluntaryo sa pagtabang. Ang pamilyang Bloemink sa lungsod sa Amersfoort, pananglitan, misugot nga ang ilang salas gamiton ingong bodega sa pagkaon, bisan pag ang ilang balay duol ra sa garison sa Aleman nga mga sundalo! Ang maisogong mga Saksi sama nila nagpameligro sa ilang kinabuhi alang sa ilang mga igsoon.

Si Jehova nagtabang sa akong asawa ug nako nga magpabiling matinumanon latas sa mga tuig sa pagdili. Sa Mayo 1945 ang Aleman nga mga sundalo napildi, ug sa kataposan ang akong kinabuhi sa pagsigeg kalagiw natapos. Gihangyo ako sa Sosyedad nga magpadayon sa pag-alagad ingong nagapanawng magtatan-aw hangtod nga duna nay ubang mga igsoong lalaki nga makaalagad. Sa 1947, si Bertus van der Bijl maoy mipuli sa akong trabaho. c Nianang panahona, natawo ang among ikatulo nga anak, ug mipuyo kami sa sidlakang bahin sa nasod.

Kasubo ug Kangaya

Pagkahuman sa gubat, akong nasayran nga mga usa ka tuig human sa akong pagbiya sa balay paingon sa Netherlands, si Papa gipriso. Kaduha siya gipagawas tungod kay masakiton, apan sa matag higayon niana siya gipriso pag-usab. Sa Pebrero 1938, gipadala siya ngadto sa kampong konsentrasyon sa Buchenwald ug dayon ngadto sa Dachau. Didto, sa Mayo 14, 1942, ang akong amahan namatay. Siya nagpabiling lig-on ug maunongon hangtod sa kataposan.

Si Mama gipadala usab ngadto sa kampo sa Dachau. Nagpabilin siya didto hangtod nga gipagawas siya sa 1945. Sanglit ang lig-ong panig-ingnan sa akong mga ginikanan nakaamot ug dako sa espirituwal nga mga panalangin nga akong natagamtam, usa ka pribilehiyo nga makaipon kanamo si Mama sa 1954. Ang akong igsoong si Margaretha—nga nagpayunir didto sa Komunista nga Sidlakang Alemanya sukad sa 1945—mikuyog. Bisan pag nagsakit si Mama ug dili makasultig Olandes, siya nagpadayon sa pagpakigbahin sa pag-alagad sa kanataran hangtod nga matinumanon niyang natapos ang iyang yutan-ong kurso sa Oktubre 1957.

Linain ang 1955 nga kombensiyon sa Nuremberg, Alemanya. Human sa among pag-abot didto, gisultihan si Erika sa mga igsoon gikan sa Dresden nga ang iyang inahan atua usab didto sa kombensiyon. Sanglit ang Dresden ilalom sa pagmando sa Sidlakang Alemanya niadtong tungora, wala makita ni Erika ang iyang inahan sa 21 na ka tuig. Gihikay ang ilang panagkita, ug naggakos ang inahan ug anak. Pagkamalipayon nga panagkitaay kadto!

Sa ulahi, ang among pamilya midaghan ngadto sa walo ka anak. Ikasubo, namatay ang usa sa among mga anak nga lalaki sa usa ka aksidente sa sakyanan. Apan, usa ka tuboran sa dulot nga kalipay ang pagkakita sa tanan namong nahibilin nga mga anak nga nag-alagad kang Jehova. Malipayon kami nga ang among anak nga lalaking si Wolfgang ug ang iyang asawa anaa sa sirkitong buluhaton ug ang ilang anak nga lalaki usab nag-alagad ingong magtatan-aw sa sirkito.

Mapasalamaton ako nga nakasaksi sa pag-uswag sa buluhaton ni Jehova sa Netherlands. Sa akong pagsugod sa pagpayunir dinhi sa 1933, dihay mga usa ka gatos ka Saksi. Karong adlawa, dunay kapin sa 30,000. Bisan tuod nagkaluya na ang among pisikal nga kusog, si Erika ug ako determinado gihapon nga magkinabuhi sumala sa mga pulong nianang awit sa kanhing mga adlaw: “Oh ang pagtuo nga dili mosibog.”

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 23]

Ang “Jugendgruppe” samtang nagpahulay human sa pag-alagad sa kanataran

[Hulagway sa panid 24]

Mga kaubang payunir ug ako nagkobre sa teritoryo sa Schneifel. Nag-edad akog 20 anyos

[Hulagway sa panid 25]

Uban ni Erika ug Wolfgang sa 1940

[Hulagway sa panid 26]

Wala paingon sa tuo: Akong apong lalaki nga si Jonathan ug iyang asawa, si Mirjam; si Erika, ako, akong anak nga si Wolfgang ug iyang asawa, si Julia

[Hulagway sa panid 26]

Usa ka igsoong lalaki nga napriso uban sa akong amahan nagdibuho niining iyang hulagway sa 1941