Usa ka Leksiyon Gikan sa Romanhong Kasaysayan

“KON, sama sa mga tawo, ako nakigbugno sa mapintas nga mga mananap sa Efeso.” Ang pipila nagtuo nga kining mga pulonga, nga narekord sa 1 Corinto 15:32, nagpasabot nga si apostol Pablo gisentensiyahan sa pagpakigbugno diha sa usa ka estadyum sa Roma. Nakigbugno man siya o wala, ang mga bugno hangtod sa kamatayon diha sa mga estadyum naandan na niadtong panahona. Unsay gitug-an kanato sa kasaysayan bahin sa maong mga estadyum ug sa mga panghitabo didto?

Ingong mga Kristohanon, buot natong umolon ang atong mga tanlag uyon sa panghunahuna ni Jehova, nga maoy makatabang kanato sa paghimog mga desisyon sa pagpilig modernong kalingawan. Pananglitan, tagda ang panghunahuna sa Diyos bahin sa kapintasan, nga gibanaag niining mga pulonga: “Ayaw kasinahi ang mapintas nga tawo, ni pilia ang bisan unsa sa iyang mga dalan.” (Proverbio 3:31) Ang unang mga Kristohanon nakabaton niana nga tambag sa paggiya kanila samtang daghan sa ilang palibot ang mibatig kaukyab tungod sa Romanhong panagtigiay sa mga gladyador. Sa pagpalandong sa nahitabo nianang mga okasyona, atong tan-awon kon unsang leksiyon ang klaro alang sa mga Kristohanon karon.

 Duha ka armadong mga gladyador nag-atubangay diha sa usa ka Romanhong estadyum. Sa unang pagtigbas sa espada diha sa taming, ang nagkaguliyang nga mga tawo misinggit sa pag-abiba sa ilang paborito. Grabe kini nga panagbugno. Pagkataudtaod, kay nasamdan ug dili na makapadayon, ang usa mihunong ug miluhod, sa ingon midawat ug kapildihan ug mipakiluoy. Mikusog ang mga pagsinggit. Ang pipila diha sa panon misinggit nga ipakita ang kaluoy, ang uban misinggit nga patyon siya. Ang tanang mata mitutok sa emperador. Kay nagtagad sa kon unsay gusto sa mga tawo, siya mahimong mohatag ug kagawasan sa napilding magbubugno o mosenyas nga ipapatay siya.

Ang mga Romano maikagon kaayo sa mga pasundayag sa gladyador. Basin matingala ka sa pagkahibalo nga ang maong mga panagbugno sa sinugdanan gihimo panahon sa mga lubong sa iladong mga tawo. Gituohan nga ang mga panagtigiay nagsugod diha sa paghalad ug tawo sa mga Oscan o mga Samnitinon nga mga tawo sa dapit nga karon mao ang sentral Italya. Ang tuyo sa mga halad mao ang paglukmay sa espiritu sa mga patay. Ang maong panagbugno gitawag ug munus, o “gasa” (sa dinaghan, munera). Ang unang gitala nga mga panagsangka sa Roma gihimo niadtong 264 W.K.P. sa dihang tulo ka parisan sa mga gladyador nagbugnoay diha sa baligyaanag baka. Sa lubong ni Marcus Aemilius Lepidus, dihay 22 ka panagbugno. Sa lubong ni Publius Licinius, 60 ka parisan ang nagbugnoay. Sa 65 W.K.P., si Julius Caesar nagpabugno ug 320 ka parisan diha sa estadyum.

“Ang mga lubong sa mga tawong hamili sa katilingban maoy paagi sa pagpalambo sa politikanhong mga ambisyon,” matod sa historyano nga si Keith Hopkins, “ug ang mga panagsangka panahon sa lubong may politikanhong mga kahulogan . . . tungod kay popular kini sa mga molupyo nga mobotar. Sa pagkatinuod, ang dakong hinungdan sa dugang ug dugang nga pagpagawal sa mga pasundayag sa gladyador mao ang politikanhong mga indigay tali sa ambisyosong mga tawo nga hamili sa katilingban.” Panahon sa pagmando ni Agosto (27 W.K.P. hangtod sa 14 K.P.), ang munera nahimong sobra ka dagkong mga gasa—alang sa kalingawan sa mga tawo—nga gipapasundayag sa adunahang mga opisyales sa nasod sa pagpausbaw sa ilang politikanhong mga karera.

Mga Sumasalmot ug Pagbansay

Tingali mangutana ka, ‘Kinsa ang mga gladyador?’ Buweno, sila tingali mga ulipon, mga kriminal nga gisentensiyahang mamatay, mga binilanggo sa gubat, o gawasnong mga tawo nga nadani tungod sa kaukyab o sa paglaom nga mailado ug maadunahan. Ang tanan gibansay diha sa samag-bilanggoan nga mga tunghaan. Ang librong Giochi e spettacoli (Mga Panagsangka ug Pasundayag) nagtaho nga ang gibansay nga mga gladyador “kanunayng gibantayan sa mga guwardiya ug nailalom sa estriktong disiplina, kinagrabehang mga lagda, ug ilabina sa mabangis nga mga silot . . . Kini nga pagtratar kasagarang miresulta sa paghikog, pag-alsa, ug pagrebelde.” Ang kinadak-ang tunghaan sa Roma alang sa mga gladyador dunay mga selda alang sa labing menos usa ka libo ka binilanggo. Ang kada tawo dunay linaing paagi sa pagpakigbugno. Ang pipila nakigbugno pinaagig armadora, taming, ug espada, ang uban pinaagig pukot ug tulog-tumoy nga bangkaw. Ang uban pa gibansay sa pagpakig-away batok sa mapintas nga mga mananap diha sa laing popular nga matang sa pasundayag, ang pagpangayam. Dili kaha kini nga pasundayag mao gayod ang gihisgotan ni Pablo?

Ang mga tig-organisar sa pasundayag makapangayog tabang sa mga negosyante nga nagrekluta ug nagbansay ug mga tawong 17 o 18 anyos aron mahimong mga gladyador. Ang pagpamaligyag mga tawo maoy usa ka dakog-kita nga negosyo. Ang usa ka talagsaong pasundayag nga gihimo ni Trajan agig pagsaulog sa usa ka kadaogan sa militar nagpresentar ug 10,000 ka gladyador ug 11,000 ka mananap.

 Usa ka Naandang Adlaw Diha sa Estadyum

Mabuntag, lunlon pagpangayam ang makita nga pasundayag sa estadyum. Tanang matang sa mapintas nga mga mananap tingali pasudlon sa estadyum. Ang mga tumatan-aw ilabinang ganahan kon parison ang torong baka ug oso. Kasagaran kining duha usahon rag higot aron magbugnoay hangtod nga ang usa mamatay, dayon ang mabilin patyon sa usa ka mangangayam. Sa ubang popular nga mga panagsangka, ang mga leyon iparis sa mga tigre, o mga elepante batok sa mga oso. Gipasundayag sa mga mangangayam ang ilang abilidad sa pagpatay ug langyawng mga mananap nga gidala gikan sa ubang mga nasod diha sa imperyo, nga wala igsapayan ang gasto—mga leopardo, rhinocero, hippopotamus, giraffe, hyena, kamelyo, lobo, ihalas nga baboy, ug antelope.

Ang mga dekorasyon naghimo sa mga pangayam nga dili hikalimtan. Ang dagkong mga bato, lim-aw, ug mga kahoy gigamit aron morag kalasangan tan-awon. Diha sa ubang mga estadyum, ang mga mananap motungha nga morag madyik, nga mogawas pinaagig mga elebetor gikan sa ilalom sa yuta ug sa sekretong mga pultahan. Ang dili-matag-an nga lihok sa mananap nakadugang sa kaikag, apan morag ang ilabinang nakapalingaw sa mga pangayam mao ang kabangis.

Ang sunod nga bahin sa programa mao ang pagpatay. Gipaningkamotan nga ipresentar kini sa orihinal nga paagi. Ang mga drama nga binase sa mitolohiya ipasundayag diin ang mga aktor tinuod nga mangamatay.

Sa mahapon, magbugnoay ang lainlaing mga grupo sa mga gladyador nga giarmasan sa partikular nga mga paagi ug gibansay sa magkasukwahi nga mga teknik. Ang pipila niadtong magguyod pagawas sa patayng mga lawas nabestihan ingong diyos sa laing kalibotan.

Epekto Diha sa mga Tumatan-aw

Walay katagbawan ang kahangol sa mga tawo alang sa panagbugno, busa ang nagpanuko nga mga magbubugno pasukolon pinaagig mga latigo ug mga binagang puthaw. Ang mga tawo maninggit: “Nganong talawan man kaayo siyang moharong sa espada? Nganong hinay man kaayo siyang motigbas? Nganong dili man siya [andam nga] mamatay? Latigoha siya aron maaghat nga makig-away! Pasagdi silang magbaslanay, nga naghukas aron daling tigbason!” Ang Romanong estadista nga si Seneca misulat nga panahon sa intermisyon dihay pahibalo: “Sa kasamtangan dunay pagapatyon, aron duna gihapoy gamayng kalingawan!”

Dili ikatingala, si Seneca miadmitir nga mipauli siya “nga mas mabangis ug walay kaluoy.” Ang prangkang pag-admitir sa maong tumatan-aw takos sa atong seryosong pagtagad. Dili kaha ang mga tumatan-aw sa pipila ka mga bangga sa esports karon naapektohan usab sa samang paagi, nga nahimong “mas mabangis ug walay kaluoy”?

Ang uban tingali nakaingon nga bulahan sila tungod kay nakapauli pa. Sa dihang ang usa ka tumatan-aw may gisulting kataw-anan bahin kang Domitian, gipataral siya sa maong emperador gikan sa iyang lingkoranan ug gitambog ngadto sa mga iro. Kay walay mapatay nga mga kriminal, nagsugo si Caligula nga ang usa ka seksiyon sa mga tumatan-aw  dakpon ug itambog ngadto sa mga mananap. Ug sa dihang wala niya magustohi ang obra sa makinarya sa entablado, si Claudius nagsugo nga ang mga mekaniko sa makinarya maoy magbugnoay diha sa estadyum.

Ang pagkapanatiko sa mga tumatan-aw miresulta usab sa mga katalagman ug mga kagubot. Ang usa ka ampiteatro sa amihanan lang sa Roma nahugno, ug libolibo ang gitaho nga nangamatay. Dihay kagubot nga nahitabo panahon sa pasundayag didto sa Pompeii niadtong 59 K.P. Si Tacitus mitaho nga ang mga away tali sa mga tumatan-aw nga taga-Pompeii ug sa mga kaindig gikan sa kasikbit nga lungsod nagsugod pinaagi sa pag-insultohanay, dayon pagbatohanay, ug misangko kini sa pagtigbasanay. Ubay-ubay ang napungkol o nasamdan, ug daghan ang nangamatay.

Usa ka Klarong Leksiyon

Ang usa ka eksibisyon (Sangue e arena, “Dugo ug Balas”) dili pa dugay diha sa Colosseum sa Roma makapahinumdom sa usa sa modernong mga katumbas sa munera. Sa dakong bahin, kini nagpasundayag ug mga seksiyon sa video maylabot sa bugno sa toro, propesyonal nga boksing, grabeng pagkabangga diha sa mga lumba sa awto ug motorsiklo, grabeng away sa mga atleta diha sa mga bangga, ug gubot nga mga away sa mga tumatan-aw. Ang pasundayag gitapos pinaagi sa pagpakita sa hulagway sa Colosseum nga gikuha gikan sa itaas. Unsay imong gihunahuna nga ikahinapos sa mga bisita? Pila ang makakat-on sa leksiyon?

Ang mga bugno sa iro, bulang, bugno sa toro, ug mabangis nga mga esport naandan na diha sa pipila ka mga nasod karon. Gipameligro ang kinabuhi aron mobatig kaukyab ang daghan kaayong tawo diha sa mga lumba sa sakyanan. Ug hunahunaa ang bahin sa adlaw-adlawng mga salida sa telebisyon. Gipakita sa mga pagtuon diha sa usa ka nasod sa kasadpan nga ang aberids nga bata nga tigtan-awg TV mahimong makasaksi ug 10,000 ka pagbuno ug 100,000 ka buhat sa pag-atake pag-abot niya sa edad nga napulo.

Ang pagkalingaw sa maong mga pasundayag “dili kaharmonya sa matuod nga relihiyon ug sa tinuod nga pagkamasinundanon sa matuod nga Diyos,” matod sa ikatulong-siglo nga magsusulat nga si Tertullian. Iyang giisip kadtong nanan-aw niana ingong mga kaanib niadtong mibuhat sa pagpatay. Komosta karon? Tingali mangutana ang usa, ‘Malingaw ba ako sa mga pasundayag nga nagpasiugda ug pag-ula sa dugo, kamatayon, o kapintasan diha sa telebisyon o sa Internet?’ Takos hinumdoman nga ang Salmo 11:5 nag-ingon: “Si Jehova magausisa sa matarong ug sa daotan, ug si bisan kinsa nga nahigugma sa kapintasan ginadumtan gayod sa Iyang kalag.”

[Kahon sa panid 28]

Mga Bugno sa “Paglukmay sa mga Patay”

Bahin sa sinugdanan sa bugno sa mga gladyador, ang ikatulong-siglo nga magsusulat nga si Tertullian miingon: “Ang mga tawo kanhi nagtuo nga pinaagi niining matanga sa pasundayag sila nakaalagad sa mga patay, human nila himoa nga mas sibilisado ang kabangis niini. Kay sa karaang kapanahonan, sa pagtuo nga ang mga kalag sa mga patay malukmay pinaagi sa dugo sa tawo, panahon sa mga lubong ilang ihalad ang ilang napalit nga mga bihag o mga ulipon nga menos ug kalidad. Human niadto sila nagtuo nga morag maayo kon ilang ililong ang ilang kawalay-pagtahod pinaagi sa paghimo niini nga usa ka kalingawan. Busa human mabansay ang napalit nga mga tawo sa paggamit sa mga hinagiban nga mabatonan niadtong panahona ug mabansay sa labing maayong paagi nga ilang maarangan—gibansay sila sa pagkat-on kon sa unsang paagi mamatay!—sila pamatyon didto sa lubnganan sa gitakda nga adlaw sa lubong. Alang kanila, ang kaguol sa kamatayon mahupay pinaagi sa pagbuno. Mao kini ang sinugdanan sa munus. Apan wala magdugay, kon sa unsang paagi miuswag ang pagkasibilisado sa mga pasundayag, misamot usab ang kabangis niini; kay kulang ang kalingawan panahon sa pangilin, gawas kon dunay mabangis nga mga mananap usab nga magkuniskunis sa mga lawas sa mga tawo. Ang pasundayag sa paglukmay sa mga patay giisip ingong usa ka rituwal sa lubong.”

[Mga hulagway sa panid 29]

Ang mapintas nga kalingawan dili dalawaton alang sa karaang mga Kristohanon. Sama ba usab niana ang imong paglantaw?

[Credit Lines]

Boxing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; car crash: AP Photo/Martin Seppala

[Picture Credit Line sa panid 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library