Usa ka Kalibotan nga Sayop ug Panghunahuna Bahin sa Pagkamaunongon

SA ALANGIING nga gabii sa Biyernes sa Tel Aviv, Israel, usa ka bayong miduyog sa grupo sa mga batan-on nga naghulat sa gawas sa naytklab. Sa milabay ang pipila ka minutos ang pundok sa mga tawo nabungkag tungod sa makamatayng pagbuto.

Gitahan sa laing suicide bomber ang iyang kinabuhi ug mapintasong gikalas ang mga kinabuhi sa 19 pa ka batan-on. “Ang mga parte sa lawas nagkatag bisag asa, pulos sila mga batan-on, mga bata pa kaayo. Kini ang kinangilngigang talan-awon nga akong nakita sukad,” miingon ang mananambal ngadto sa mga reporter.

“Ang mga hiyas nga gidayeg sa tanan, sama sa pagkamaunongon . . . , mahimong makapasugod ug gubat nga mas lisod taposon,” nagsulat si Thurstan Brewin diha sa The Lancet. Oo, gikan sa mga Krusada sa Kakristiyanohan ngadto sa organisadong mga pagpamatay nga gihimo sa Nazi Alemanya, ang tawhanong kasaysayan namansahan sa dugo sa mga tawong gipamatay sa ngalan sa pagkamaunongon.

Nagdaghan ang mga Biktima sa Pagkadili-maunongon

Dili ikalimod nga ang binuta nga pagkamaunongon makadaot, apan ang pagkadili-maunongon makabungkag usab ug katilingban. Ang pagkamaunongon, matod pa sa Webster’s New Encyclopedic Dictionary, nagkahulogan ug pagkahimong ‘matinumanon sa usa ka tawo o kawsa’ ug “nagkahulogan ug pagkahimong malig-on atubangan sa bisan unsang tentasyon sa pagbiya o pagbudhi.” Samtang ang kadaghanang tawo moingon nga gusto nila kining matanga sa pagkamaunongon, ang katilingban nag-antos sa sobrang pagkadili-maunongon diha sa labing sukaranang bahin—sulod sa sirkulo sa pamilya. Ang diborsiyo midaghan tungod sa pagpasiugda sa pagtagbaw sa kaugalingon, sa mga tensiyon ug kalisod sa adlaw-adlawng kinabuhi, ug sa mga epekto sa kaylap nga pagpanapaw. Ug sama sa mga nangamatay sa pagpamomba nga nahitabo sa Tel Aviv, ang mga batan-on kasagaran maoy nahimong inosenteng mga biktima.

“Ang edukasyon sa bata kasagaran mao ang maapektohan pag-ayo sa pagkawalay kalig-on sa pamilya tungod sa diborsiyo, panagbulag, ug sa pagkabaton ug usa ra ka ginikanan,” nag-ingon ang usa ka taho. Ang mga batang lalaki nga nagdako sa pamilya nga ang inahan ra ang nangabaga sa pagkaginikanan daw dakog kapeligrohang dili makaeskuyla ug tarong, maghikog, ug makahimog krimen. Matag tuig, usa ka milyong kabataan sa Tinipong Bansa nag-antos sa pagdiborsiyo sa ilang mga ginikanan, ug sa bisan unsang tuig, katunga sa tanang kabataan nga natawo sa kasado nga ginikanan nianang maong nasod lagmit mahimong mga biktima sa diborsiyo inig-abot nianang mga bataa sa edad nga 18. Ang mga datos nagpakita nga ang umaabot sama ka makapaguol kaayo alang sa daghang batan-on sa ubang bahin sa kalibotan.

 Pagkamaunongon—Lisod ba Kaayong Kab-oton nga Sukdanan?

Ang pagkadaot karon sa tradisyonal nga pagkamaunongon dugang nagpalig-on nga tinuod ang mga pulong ni Haring David: “Luwasa ako, Oh Jehova, kay ang maunongon midangat na sa iyang kataposan; kay ang mga matinumanon nahanaw na gikan sa mga anak sa mga tawo.” (Salmo 12:1) Nganong daghan ang dili-maunongon? Si Roger Rosenblatt, nga nagsulat diha sa magasing Time, nagkomento: “Bisan tuod ang pagkamaunongon maoy usa ka halangdong sukdanan, daghan ra kaayo ang kahadlok, ang pagkawalay pagsalig sa kaugalingon, ang pagkamapahimudsanon ug ambisyon sa atong pagkamao nga lisod dahomon nga makab-ot sa atong mahuyang-sa-moral nga espisye ang sukdanan sa pagkamaunongon.” Naghubit sa panahon nga atong gipuy-an, ang Bibliya prangkang nag-ingon: “Ang mga tawo unya magmahigugmaon sa ilang kaugalingon, . . . dili-maunongon, walay kinaiyanhong pagbati.”—2 Timoteo 3:1-5.

Sa mamalandong sa gamhanang impluwensiya sa pagkamaunongon o pagkadili-maunongon sa panghunahuna ug sa mga lihok sa tawo, kita tingali mangutana, ‘Kinsa ang takos hatagan sa atong pagkamaunongon?’ Palandonga kon unsay ikasulti sa sunod nga artikulo bahin niining pangutanaha.

[Picture Credit Line sa panid 3]

Photo above: © AFP/CORBIS