Ang “Septuagint”—Mapuslanon Kanhi ug Karon

USA ka impluwensiyal nga tawo nga taga-Etiopia nagbiyahe pauli gikan sa Jerusalem. Samtang nagsubay sa usa ka dalan sa desyerto sakay sa iyang karwahe, siya nagbasa ug kusog sa usa ka relihiyosong linukot nga basahon. Ang pagpatin-aw kaniya sa mga pulong nga iyang gibasa may dako kaayong epekto kaniya nga nausab ang iyang kinabuhi sukad niadto. (Buhat 8:26-38) Ang maong tawo nagbasa sa Isaias 53:7, 8 diha sa kinaunahang hubad sa Bibliya—ang Gregong Septuagint.  Kining maong hubad dunay dako kaayong papel sa pagpakaylap sa mensahe sa Bibliya latas sa kasiglohan nga kini gitawag ingong usa ka hubad sa Bibliya nga nakapausab sa kalibotan.

Kanus-a ug sa unsang mga kahimtang gihimo ang Septuagint? Nganong gikinahanglan man ang maong hubad? Unsa ka mapuslanon kini latas sa kasiglohan? Kon aduna man ugaling ikatudlo kanato karon ang Septuagint, unsa kini?

Gihimo Alang sa Gregog-Sinultihan nga mga Hudiyo

Sa 332 W.K.P. sa dihang miadto si Alejandrong Bantogan sa Ehipto human niya mapukan ang siyudad sa Tiro sa Fenicia, siya giabiba ingong manluluwas. Didto iyang gitukod ang siyudad sa Alejandria, usa ka sentro sa pagtuon sa karaang kalibotan. Kay nagtinguha sa pagpakaylap sa Gregong kultura ngadto sa mga tawong nagpuyo sa nasakop nga mga nasod, gipatudlo ni Alejandro ang komon nga Gregong pinulongan (Koine) sa tanang bahin sa iyang dako kaayong gingharian.

Sa ikatulong siglo W.K.P., dihay dako kaayong populasyon sa mga Hudiyo nga nagpuyo sa Alejandria. Daghang Hudiyo nga namuyo sa nagkatag nga mga kolonya gawas sa Palestina human sa pagkadestiyero ngadto sa Babilonya, nanglalin ngadto sa Alejandria. Unsa ka batid kining maong mga Hudiyo sa Hebreohanong pinulongan? Ang Cyclopedia ni McClintock ug Strong nag-ingon: “Nahibaloan sa tanan nga namalik ang mga Hudiyo human mabihag sa Babilonya, ug tungod kay nalimot na sila sa karaang Hebreohanong pinulongan, ang pagbasa sa mga basahon ni Moises diha sa mga sinagoga gipatin-aw kanila sa Babilonyanhong pinulongan . . . Ang mga Hudiyo nga namuyo sa Alejandria tingali wala na kaayoy nahibaloan sa Hebreohanong pinulongan; ang ilang naandan mao ang Gregong pinulongan sa Alejandria.” Dayag nga para sa Alejandria mao na kadto ang hustong panahon sa paghubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Grego.

Si Aristobulo, usa ka Hudiyo nga nagkinabuhi sa ikaduhang siglo W.K.P., misulat nga dihay usa ka bersiyon sa Hebreohanong balaod nga gihubad sa Grego ug nakompleto panahon sa pagmando ni Ptolemy Philadelphus (285-246 W.K.P.). Dunay lainlaing opinyon bahin nianang gipasabot ni Aristobulo sa “balaod.” Ang pipila nagtuo nga ang Pentateuko lamang ang iyang gipunting, samtang ang uban nag-ingon nga basin ug ang iyang gihunahuna mao ang tibuok nga Hebreohanong Kasulatan.

Kon unsa man ugaling, ang tradisyon nag-ingon nga mga 72 ka Hudiyong mga eskolar ang nalambigit nianang unang sinulat nga hubad sa Kasulatan gikan sa Hebreohanon ngadto sa Grego. Sa ulahi, gisugdan paggamit ang gibanabana nga hustong numero nga 70. Busa, ang maong bersiyon gitawag ug Septuagint, nga nagkahulogang “70,” ug gihinganlan kinig LXX, ang Romanhong numero alang sa 70. Sa kataposang bahin sa ikaduhang siglo W.K.P., ang tanang basahon sa Hebreohanong Kasulatan mabasa na sa Gregong pinulongan. Tungod niini, ang Septuagint mao nay gingalan sa ulahi sa tibuok Hebreohanong Kasulatan nga gihubad sa Grego.

Mapuslanon sa Unang Siglo

Ang Septuagint kaylap nga gigamit sa Gregog-sinultihan nga mga Hudiyo una pa ug sa panahon ni Jesu-Kristo ug sa iyang mga apostoles. Daghang Hudiyo ug mga kinabig nga nagtigom sa Jerusalem sa adlaw sa Pentekostes 33 K.P. naggikan sa distrito sa Asia, Ehipto, Libya, Roma, ug Creta—mga dapit diin Grego ang sinultihan sa mga tawo. Walay duhaduha, sila kasagarang magbasa sa Septuagint. (Buhat 2:9-11) Sa ingon, kining maong bersiyon dakog impluwensiya sa pagpakaylap sa maayong balita sa unang siglo.

Pananglitan, sa pagpakigsulti ngadto sa mga tawo nga taga-Cyrene, Alejandria, Cilicia, ug Asia, ang tinun-an nga si Esteban miingon: “Gipaadtoan ni Jose ug gipatawag si Jacob nga iyang amahan ug ang tanan niyang kaparyentehan niadtong dapita [Canaan], nga may gidaghanong kapitoag-lima ka kalag.” (Buhat 6:8-10; 7:12-14) Ang Hebreohanong teksto sa Genesis kapitulo 46 nag-ingon nga ang gidaghanon sa kaparyentehan ni Jose maoy kapitoan. Apan ang Septuagint naggamit sa numerong kapitoag-lima. Dayag nga si Esteban mikutlo sa Septuagint.—Genesis 46:20, 26, 27, potnot sa New World Translation of the Holy Scriptures—With References.

Sa pagbiyahe ni apostol Pablo sa tibuok Asia Minor ug sa Gresya panahon sa iyang ikaduha ug ikatulo nga misyonaryong mga panaw, iyang gisangyawan ang daghang Hentil nga mahadlokon  sa Diyos ug “mga Grego nga nagsimba sa Diyos.” (Buhat 13:16, 26; 17:4) Kining mga tawhana nakakat-on sa pagkahadlok sa Diyos o sa pagsimba kaniya tungod kay sila nakabaton ug kahibalo bahin kaniya gikan sa Septuagint. Sa pagsangyaw ngadto niining Gregog-sinultihan nga mga tawo, si Pablo sagad mokutlo o mobatbat sa pipila ka bahin sa maong hubad.—Genesis 22:18, potnot sa New World Translation of the Holy Scriptures—With References; Galacia 3:8.

Ang Kristohanon Gregong Kasulatan dunay mga 320 ka direktang mga pangutlo ug may bug-os nga gidaghanong 890 ka pangutlo ug mga reperensiya gikan sa Hebreohanong Kasulatan. Ang kadaghanan niini gibase sa Septuagint. Tungod niini, ang mga pangutlo nga gikuha gikan niana nga hubad ug dili gikan sa Hebreohanong mga manuskrito nahimong bahin sa inspiradong Kristohanon Gregong Kasulatan. Pagkahinungdanong impormasyon kana! Gitagna ni Jesus nga ang maayong balita sa Gingharian igawali sa tibuok gipuy-ang yuta. (Mateo 24:14) Aron mahimo kini, gitugotan ni Jehova ang iyang inspiradong Pulong nga mahubad ngadto sa lainlaing mga pinulongan nga mabasa sa mga tawo sa tibuok kalibotan.

Mapuslanon Karon

Ang Septuagint bililhon gihapon karon ug gigamit aron mahikyad ang mga sayop nga wala tuyoang nahimo sa mga magkokopya sa dihang ilang gikopya ang Hebreohanong mga manuskrito sa ulahing katuigan. Pananglitan, ang asoy sa Genesis 4:8 mabasa: “Human niana si Cain miingon kang Abel nga iyang igsoon: [‘Mangadto kita sa kapatagan.’] Busa nahitabo nga samtang didto sila sa kapatagan si Cain mihasmag kang Abel nga iyang igsoon ug mipatay kaniya.”

Ang hugpong sa mga pulong nga “mangadto kita sa kapatagan” sulod sa mga braket dili mabasa diha sa Hebreohanong mga manuskrito nga pinetsahan ug ikanapulo nga siglo K.P. Apan, mabasa kini diha sa mas karaang mga manuskrito sa Septuagint ug diha sa pipila sa uban pa nga unang mga reperensiya. Ang maong Hebreohanong teksto dunay pulong nga kasagarang sundan ug mga pulong nga maoy gisulti sa usa ka tawo, apan walay mga pulong nga misunod. Unsa kahay nahitabo? Ang ekspresyong ‘(didto) sa kapatagan’ duha ka beses nga mabasa sa Genesis 4:8. Ang Cyclopedia ni McClintock ug Strong nag-ingon: “Ang mata sa Hebreohanong magkokopya lagmit nga nasipyat sa pagtan-aw sa [parehong] pulong . . . nga kaduha makita sa maong teksto.” Sa ingon nalaktawan pagsulat sa magkokopya ang unang higayon nga mabasa ang ekspresyong “sa kapatagan.” Tin-aw nga ang Septuagint, maingon man ang ubang mas karaang mga manuskrito nga naglungtad gihapon, mapuslanon sa pagtabang aron makita ang mga sayop diha sa ulahing mga kopya sa Hebreohanong teksto.

Sa laing bahin, ang mga kopya sa Septuagint may mga sayop usab, ug usahay ang Hebreohanong teksto maoy konsultahon sa pagtul-id sa Gregong teksto. Sa ingon, ang pagtandi sa Hebreohanong mga manuskrito ngadto sa Grego ug ngadto sa ubang gihubad nga mga pinulongan magpahinabo nga makita ang sayop nga mga hubad maingon man ang mga sayop sa mga magkokopya ug makapalig-on sa atong pagsalig nga tukma ang pagkahubad sa Pulong sa Diyos.

Ang kompletong mga kopya sa Septuagint nga naglungtad karon gigama niadto pang ikaupat nga siglo K.P. Ang maong mga manuskrito ug ang mga kopya nga gigama sa ulahi, walay ngalan sa Diyos, nga Jehova, nga gihawasan sa Tetragrammaton (YHWH) diha sa Hebreohanon. Gipuli niining maong mga kopya ang Gregong mga pulong alang sa “Diyos” ug “Ginoo” sa mga dapit diin makita ang Tetragrammaton diha sa Hebreohanong teksto. Apan, dihay nadiskobrehan sa Palestina mga 50 ka tuig kanhi nga naghatag ug kalamdagan bahin niining butanga. Ang usa ka tem nga nagsuhid sa mga langob duol sa kasadpang baybayon sa Patayng Dagat nakakubkob ug mga tinipik gikan sa usa ka karaang panit nga linukot nga mga basahon sa 12 ka manalagna (Oseas hangtod Malaquias) nga gisulat sa Grego. Kining maong mga sinulat gipetsahan tali sa 50 W.K.P. ug 50 K.P. Niining mas karaang mga tinipik, ang Tetragrammaton wala pulihi sa Gregong mga pulong alang sa “Diyos” ug “Ginoo.” Busa, napamatud-an nga ang ngalan sa Diyos gigamit diha sa unang Septuagint nga bersiyon sa Kasulatan.

Sa tuig 1971 gipatik ang mga tinipik sa usa ka karaang papiro nga linukot nga basahon (Fouad 266 papyri). Unsay gipadayag niining mga bahina sa Septuagint, nga gipetsahan ug ikaduha o unang siglo W.K.P.? Ang ngalan sa Diyos makita usab dinhi.  Kining unang mga tinipik sa Septuagint naghatag ug lig-ong pamatuod nga si Jesus ug ang iyang unang-siglo nga mga tinun-an nahibalo ug naggamit sa ngalan sa Diyos.

Karon, ang Bibliya mao ang basahon nga labing kaylap nga gihubad sa kasaysayan. Kapin sa 90 porsiyento sa tawhanong pamilya makabasa sa labing menos usa ka bahin niini diha sa ilang kaugalingong pinulongan. Kita ilabinang mapasalamaton tungod sa tukma nga modernong-adlaw nga hubad, ang Bag-ong Kalibotang Hubad sa Balaang Kasulatan, nga mabatonan na karon sa bug-os o sa bahin diha sa kapin sa 40 ka pinulongan. Ang New World Translation of the Holy Scriptures—With References dunay gatosan ka potnot nga mga reperensiya gikan sa Septuagint ug gikan sa ubang karaang mga manuskrito. Sa pagkatinuod, ang Septuagint makaiikag ug bililhon gihapon alang sa mga estudyante sa Bibliya sa atong panahon.

[Hulagway sa panid 26]

Gipatin-aw sa tinun-an nga si Felipe ang usa ka teksto nga gibasa gikan sa “Septuagint”

[Mga hulagway sa panid 29]

Si apostol Pablo kanunayng mokutlo gikan sa “Septuagint”