Ang Aramaiko nga Pinulongan—Nganong Maikag Niini?

ANG Aramaiko maoy usa ka karaang Semitikong pinulongan nga amgid kaayo sa Hebreohanon ug unang gigamit sa mga Arameanhon. Hinuon, sa pag-aginod sa panahon gisakop niini ang nagkalainlaing diyalekto (ang pipila niana giisip nga separadong mga pinulongan) ug kaylap nga gigamit, ilabina sa Habagatan-Kasadpang Asia. Ang Aramaiko gigamit ilabina sukad sa ikaduhang milenyo W.K.P. hangtod sa mga 500 K.P. Kini maoy usa sa tulo ka pinulongan nga gigamit sa pagsulat sa sinugdan sa Bibliya. Ang Hebreohanong pulong Ara·mithʹ makitag lima ka beses ug gihubad “sa Siryanhong pinulongan” o “sa Aramaikong pinulongan.”—2 Hari 18:26; Isaias 36:11; Daniel 2:4; Esdras 4:7.

Ang Biblikanhong Aramaiko, nga kanhi gitawag ug Caldeanhon, makita diha sa Esdras 4:8 ngadto sa 6:18 ug 7:12-26; Jeremias 10:11; ug Daniel 2:4b ngadto 7:28. Ang Aramaiko nga mga pulong makita usab sa ubang mga bahin sa Bibliya, apan ang dakong paninguha sa mga eskolar nga maila ang Aramaiko nga mga gigikanan sa Hebreohanong mga pulong pulos pagpangagpas lamang.

Ang paggamit ug pipila ka Aramaikong mga pulong dili katingalahan, kay ang mga Hebreohanon may suod nga pakiglangkit sa mga Arameanhon ug sa Aramaikong pinulongan sa taas nga panahon. Apil sa labing unang mga hubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa ubang mga pinulongan mao ang Aramaikong mga Targum, bisan pag gisulat lang kana daghang siglo nga milabay human sugdi ang paggama sa Gregong Septuagint, sa mga 280 W.K.P.

Ang Pinulongan

Ang Aramaiko ug Hebreohanon nga mga pinulongan giklasipikar ingon nga sakop sa pamilya sa mga pinulongan nga Amihanan-kasadpang Semitiko. Bisan pag ang Aramaiko lahi kaayo sa Hebreohanon, kini kaamgid nga pinulongan nga adunay parehong mga letra sa alpabeto ug pareho sa Hebreohanon ang mga ngalan niana. Sama sa Hebreohanon, kini isulat gikan sa tuo pawala, ug sa sinugdan ang mga konsonante mao lang ang gigamit sa pagsulat sa Aramaiko. Bisan pa niana, ang Aramaikong gigamit sa Bibliya sa ulahi gibutangan sa mga Masorete ug mga marka para sa bokales, sama nga ang Hebreohanon ilang gibutangan usab. Ang Aramaiko naapektohan sa pagpakiglangkit niini sa ubang mga pinulongan. Gawas nga adunay nagkalainlaing Hebreohanon, Akkadian, ug Persianhong mga nombre propio sa mga dapit ug sa mga tawo, ang Hebreohanong impluwensiya dayag diha sa Biblikanhong Aramaiko diha sa relihiyosong mga termino, ang Akkadian nga impluwensiya diha ilabina sa politikanhon ug pinansiyal nga mga termino, ug ang Persianhong impluwensiya diha sa mga termino sa politikanhon ug legal nga mga butang.

Ang Aramaiko, gawas pa nga samag mga letra sa Hebreohanon, kaamgid niini sa mga porma sa berbo, nombre, ug pronombre. Ang mga berbo adunay duha ka kahimtang, ang imperfect (nga nagpasabot ug wala-mahuman nga aksiyon) ug ang perfect (nga nagpasabot sa nahuman nga aksiyon). Ang Aramaiko naggamit ug tinagsa, tinagurha, ug dinaghan nga mga nombre ug adunay duha ka henero, ang maskulino ug ang peminino. Lahi kini sa ubang Semitikong mga pinulongan tungod sa pagpalabi sa tunog sa bokal nga a, ug sa ubang mga paagi, apil ang mga pagpalabi sa pipila ka konsonante, sama sa d alang sa z ug t alang sa sh.

Pangunang mga Bahin

Ang Aramaiko gibahin sa Kasadpanhon ug Sidlakanhong mga pundok. Ugaling, gikan sa makasaysayanhong panglantaw, ang mosunod nga upat ka pundok mao ang giila: Karaang Aramaiko, Opisyal nga Aramaiko, Levantine nga Aramaiko, ug Sidlakanhong Aramaiko. Gisugyot nga lagmit ang nagkalainlaing diyalekto sa Aramaiko gigamit sa duol ug sulod sa Fertile Crescent ug sa Mesopotamia panahon sa ikaduhang milenyo W.K.P. Ang kalainan tali sa unang mga porma sa Aramaiko ug Hebreohanon mamatikdan sa Genesis 31:47. Human mabalik ang maayong relasyon ni Jacob ug Laban, ang usa ka tapok sa mga bato gipatindog ingong saksi tali kanila. Gitawag kadto ni Laban ug “Jegar-sahadutha” sa Aramaiko (Siryanhon), samtang gitawag kadto ni Jacob ug “Galeed” sa Hebreohanon, nga ang duha ka pamulong nagkahulogang “Saksi nga Tapok.”

Ang Karaang Aramaiko mao ang gingalan sa pipila ka sinulat nga nadiskobrehan sa amihanang Sirya ug giingong ang petsa niana maoy niadtong ikanapulo ngadto sa ikawalong mga siglo W.K.P. Hinuon, sa hinayhinay ang usa ka bag-ong diyalekto sa Aramaiko nahimong komon nga pinulongan o kaabag nga internasyonal nga pinulongan panahon sa Imperyo sa Asirya, nga mipuli sa Akkadian ingong pinulongan nga gigamit sa opisyal nga mga sulat sa kagamhanan ngadto sa lagyong mga bahin sa imperyo. Tungod sa maong paggamit, ang maong naandang porma sa Aramaiko gitawag ug Opisyal nga Aramaiko. Gipadayon kini paggamit sa panahon nga ang Babilonya mao ang Gahom sa Kalibotan (625-539 W.K.P.) ug human niana, sa panahon sa Imperyo sa Persia (538-331 W.K.P.). Kini ilabinang  kaylap nga gigamit niadtong panahona, kay mao man ang opisyal nga pinulongan sa kagamhanan ug sa patigayon sa halapad nga dapit, sumala sa gipamatud-an sa mga diskobre sa arkeolohiya. Kini makita diha sa mga rekord sa cuneiform nga mga papan; sa sinulat diha sa bika, papiro, mga timre, mga sensilyo; sa mga sinulat diha sa bato, ug uban pa. Ang maong karaang mga butang nakaplagan sa kayutaan sa Mesopotamia, Persia, Ehipto, Anatolia, amihanang Arabia; sa mga rehiyon abot sa Norte sama sa Ural nga Kabukiran; ug sa Este ingon ka layo sa Afghanistan ug Kurdistan. Ang paggamit sa Opisyal nga Aramaiko nagpadayon sa yugtong Helenistiko (323-30 W.K.P.).

Maorag ang maong Opisyal nga Aramaiko ang makita sa mga sinulat ni Esdras, Jeremias, ug Daniel. Ang Kasulatan adunay ebidensiya usab nga ang Aramaiko mao ang komon nga pinulongan niadtong karaang kapanahonan. Busa, sa ikawalong siglo W.K.P., ang tinudlong mga tigpamaba ni Haring Ezequias sa Juda mihangyo sa hawas ni Haring Senakerib sa Asirya nga si Rabsake, nga miingon: “Palihog, pakigsulti sa imong mga alagad sa pinulongang Siryanhon [Aramenyanhon, ug busa, Aramaiko], kay kami makasabot; ug ayaw pakigsulti kanamo sa pinulongan sa mga Hudiyo sa igdulungog sa katawhan nga anaa sa paril.” (Isaias 36:11; 2 Hari 18:26) Ang mga opisyal sa Juda nakasabot sa Aramaiko, o Siryanhon, apan lagmit kadto wala masabti sa ordinaryong mga Hebreohanon sa Jerusalem niadtong panahona.

Kon Unsa ang Pinulongan nga Gigamit ni Jesus

Nagkalahi pag-ayo ang hunahuna sa mga eskolar bahin niining pangutanaha. Bisan pa niana, mahitungod sa mga pinulongang gigamit sa Palestina sa dinhi si Jesu-Kristo sa yuta, si Propesor G. Ernest Wright nag-ingon: “Walay duhaduha nga ang nagkalainlaing pinulongan nadunggan diha sa kadalanan sa dagkong mga siyudad. Ang Grego ug Aramaiko lagmit mao ang komon nga mga pinulongan, ug ang kadaghanang taga-siyudad lagmit makasabot nianang duha diha sa ‘moderno’ o ‘kasadpanhon’ nga mga siyudad sama sa Cesarea ug Samaria diin ang Grego ang mas kasagarang gigamit. Ang Romanong mga sundalo ug mga opisyal tingali madungog nga nagsultiay sa Latin, samtang ang ortodoksong mga Hudiyo tingali nagsultiay sa usag usa ginamit ang ulahing klase sa Hebreohanon, nga maoy pinulongan nga atong nasayrang dili mao ang klasikal nga Hebreohanon ni Aramaiko, bisan pag kaamgid nianang duha ka pinulongan.” Sa pagkomento ug dugang bahin sa pinulongan nga gigamit ni Jesu-Kristo, si Propesor Wright nag-ingon: “Ang pinulongan nga gigamit ni Jesu-Kristo gilantugian pag-ayo. Wala kitay tinong paagi sa pagkahibalo kon siya nagsultig Grego o Latin, apan sa iyang pagpanudlo siya naandang tiggamit sa Aramaiko kaha o sa popular nga Hebreohanon nga nasagolan ug daghang Aramaiko. Sa dihang si Pablo namulong ngadto sa magubotong panon sulod sa Templo, giingon nga siya nagsultig Hebreohanon (Buhat 21:40). Kasagarang giisip sa mga eskolar nga kadto maoy Aramaiko, apan posible nga ang usa ka popular nga Hebreohanon maoy komon nga pinulongan niadto sa mga Hudiyo.”—Biblical Archaeology, 1963, panid 243.

Posible nga si Jesus ug ang iyang unang mga tinun-an, sama ni apostol Pedro, may panahong migamit gayod ug Galileanhong Aramaiko, kay si Pedro gisultihan sa gabii nga gidakop si Kristo: “Tinong ikaw usab usa kanila, kay, sa pagkatinuod, ang imong diyalekto nagpaila kanimo.” (Mateo 26:73) Kadto mahimong gisulti kay ang apostol migamit man ug Galileanhong Aramaiko niadtong panahona, bisan tuod kana dili tino, o siya migamit tingali ug Galileanhong Hebreohanon nga lahi sa diyalekto nga gigamit sa Jerusalem o ubang bahin sa Judea. Sayosayo niana, sa miabot si Jesus sa Nasaret sa Galilea ug misulod sa sinagoga didto, siya mibasa gikan sa tagna ni Isaias, lagmit gisulat sa Hebreohanon, ug unya miingon: “Karong adlawa kining kasulatan nga bag-o lang ninyo nga nadungog natuman.” Walay gisulti bahin sa paghubad ni Jesus sa maong kasulatan ngadto sa Aramaiko. Busa lagmit nga ang mga tawong didto niadtong okasyona nakasabot sa Biblikanhong Hebreohanon. (Lucas 4:16-21) Mamatikdan usab nga ang Buhat 6:1, sa paghisgot sa panahon human gayod sa Pentekostes 33 K.P., naghisgot ug nagsultig-Grego nga mga Hudiyo ug nagsultig-Hebreohanon nga mga Hudiyo sa Jerusalem.

Dugang nagpaluyo sa paggamit sa usa ka porma sa Hebreohanon sa Palestina sa panahong si Jesu-Kristo dinhi sa yuta mao ang unang mga timailhan nga si apostol Mateo nagsulat una sa iyang talaan sa Ebanghelyo diha sa Hebreohanon. Pananglitan, si Eusebius (sa ikatulo ug ikaupat nga mga siglo K.P.) miingon nga “ang ebanghelista nga si Mateo nagpahayag sa iyang Ebanghelyo diha sa pinulongang Hebreohanon.” (Patrologia Graeca, Tomo XXII, kol. 941) Ug si Jerome (sa ikaupat ug ikalimang mga siglo K.P.) nag-ingon diha sa iyang basahong De viris inlustribus (Mahitungod sa Dungganong mga Tawo), kapitulo III: “Si Mateo, kinsa mao usab si Levi, ug usa ka maniningil ug buhis nga nahimong apostol, una sa tanan nagsulat sa usa ka Ebanghelyo bahin ni Kristo sa Judea diha sa pinulongan ug mga karakter nga Hebreohanon sa kaayohan sa mga tawong nasirkunsidahan nga nagtuo. . . . Dugang pa, ang Hebreohanon mismo gitipigan hangtod niining adlawa diha sa librarya sa Cesarea, nga gikolekta nga makugihon kaayo sa martir nga si Pamphilus.” (Hubad gikan sa Latin nga teksto nga giedit ni E. C. Richardson ug gipatik diha sa seryeng “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Tomo 14, mga panid 8, 9.) Busa, ingong tawo sa yuta si Jesu-Kristo migamit gayod sa usa ka porma sa Hebreohanon ug usa ka diyalekto sa Aramaiko.