Arkeolohikal nga Pamatuod sa Paglungtad ni Jesus?

“PAMATUOD nga si Jesus Naglungtad Gisulat Diha sa Bato.” Mao kana ang mabasa diha sa hapin sa Biblical Archaeology Review (Nobyembre/Disyembre 2002). Makita diha sa hapin ang hulagway sa usa ka kahon sa mga bukog nga hinimo sa anapog, usa ka ossuary, nga nakit-an sa Israel. Ang mga ossuary kaylap nga gigamit taliwala sa mga Hudiyo sulod sa mubo nga yugto tali sa unang siglo W.K.P. ug 70 K.P. Ang nakapahimo niining kahona nga hinungdanon kaayo mao ang Aramaikong kinulit diha sa usa ka kilid. Giila sa mga eskolar nga ang hubad niini maoy: “Si Santiago, anak ni Jose, igsoon ni Jesus.”

Sumala sa Bibliya, si Jesus sa Nasaret dunay igsoong lalaki nga ginganlag Santiago kinsa giisip nga anak ni Jose, nga bana ni Maria. Sa dihang si Jesu-Kristo nagtudlo diha sa iyang lungsod nga natawhan, ang nahingangha nga mamiminaw nangutana: “Dili ba kini ang anak sa panday? Dili ba ang iyang inahan ginganlag Maria, ug ang iyang mga igsoong lalaki si Santiago ug si Jose ug si Simon ug si Judas? Ug ang iyang mga igsoong babaye, dili ba silang tanan kauban nato?”—Mateo 13:54-56; Lucas 4:22; Juan 6:42.

Oo, ang kinulit diha sa ossuary motakdo sa kahubitan ni Jesus sa Nasaret. Kon ang Santiago nga gihisgotan diha sa kinulit mao ang igsoon ni Jesu-Kristo sa inahan, nan mao kana “ang kinakaraanan nga arkeolohikal nga pamatuod kang Jesus gawas sa Bibliya,” matod ni André Lemaire, usa ka awtoridad bahin sa karaang mga kinulit ug ang magsusulat sa gihisgotan ganinang artikulo diha sa Biblical Archaeology Review. Si Hershel Shanks, editor sa magasin, nag-ingon nga ang ossuary “maoy usa ka butang nga mahikap ug makita nga masubay ngadto sa bugtong labing importante nga persona nga nabuhi sukad sa yuta.”

Apan, ang tanang tulo ka ngalan nga mabasa diha sa kinulitan nga ossuary maoy kasagaran sa unang siglo. Busa posible nga ang usa ka pamilya kansang mga membro naglakip ug usa ka Santiago, Jose, ug Jesus naglungtad gawas sa pamilya ni Jesu-Kristo. Si Lemaire nagbanabana: “Sa Jerusalem sulod sa duha ka kaliwatan una pa ang 70 K.P., dihay . . . lagmit mga 20 ka tawo nga mahimong tawgon nga ‘Santiago/Jacobo anak ni Jose igsoon ni Jesus.’” Bisan pa niana, gibati niya nga dunay 90-porsiyento nga purohan nga ang Santiago diha sa ossuary mao ang igsoon ni Jesu-Kristo sa inahan.

Dunay laing butang nga nakapatuo sa uban nga ang Santiago diha sa kinulit mao ang igsoon ni Jesu-Kristo sa inahan. Bisan tuod kasagarang hisgotan ang amahan sa namatay diha sa maong mga kinulit, talagsa rang nganlan ang igsoon. Busa, ang ubang mga eskolar nagtuo nga kining maong Jesus lagmit gayod nga usa ka importanteng persona, nga nakapahunahuna  kanila nga siya mao si Jesu-Kristo, ang magtutukod sa Kristiyanidad.

Tinuod ba ang Ossuary?

Unsa ba ang usa ka ossuary? Kini maoy usa ka kahon nga sudlanan sa mga bukog sa tawong namatay human ang lawas madunot diha sa langob nga gilubngan kaniya. Daghang ossuary ang gipangawat gikan sa mga lubnganan sa palibot sa Jerusalem. Ang kahon nga dunay kinulit nga nagngalan kang Santiago nakit-an diha sa tindahan sa karaang mga butang, dili sa usa ka opisyal nga dapit nga gikalotan. Ang tag-iya sa ossuary giingon nga nagpalit niana sa kantidad nga pipila ka gatos ka dolyar sa katuigan sa 1970. Busa ang gigikanan sa ossuary giliminan sa misteryo. “Kon dili nimo ikasulti kon diin makit-i ang usa ka karaang salin ug kon diin kini mahimutang sulod sa duolan sa 2,000 ka tuig, dili ka makaangkon nga ang usa ka butang dunay kalabotan sa mga tawo nga mahimong gihisgotan diha niana,” matod pa ni Propesor Bruce Chilton sa Bard College, sa New York.

Aron mahulipan ang kakulang sa arkeolohikal nga impormasyon, gipadala ni André Lemaire ang kahon ngadto sa Geological Survey of Israel. Ang mga tigdukiduki didto nagpamatuod nga ang ossuary ginama sa anapog gikan sa una o ikaduha nga siglo K.P. Sila nagtaho nga “wala silay nakitang timailhan nga gigamit ang modernong himan o instrumento.” Bisan pa niana, ang mga eskolar sa Bibliya nga giinterbiyo sa The New York Times nagpahayag sa hunahuna nga “ang ebidensiya sumala sa sirkumstansiya nga nagpaluyo sa kalabotan niini kang Jesus lig-on tingali, apan sumala gihapon sa sirkumstansiya.”

Ang magasing Time nagkomento nga “halos walay edukadong tawo niining mga adlawa ang nagduhaduha nga si Jesus nabuhi.” Bisan pa niana, daghan ang mibati nga kinahanglang dunay pamatuod gawas pa sa Bibliya bahin sa paglungtad ni Jesus. Angay bang himoong pasukaranan ang arkeolohiya sa pagtuo sa usa bahin kang Jesu-Kristo? Unsay atong pamatuod sa pagkamakasaysayanhon sa “bugtong labing importante nga persona nga nabuhi sukad sa yuta”?

[Picture Credit Lines sa panid 3]

Left, James Ossuary: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; right, inscription: AFP PHOTO/HO