Mga Lalaking Kabos ug Kagikan Naghubad sa Bibliya

NIADTONG 1835, si Henry Nott, usa ka Ingles nga kantero, ug si John Davies, nga taga-Wales nga aprentis sa pagbaligyag groseriya, nakahuman sa usa ka dakong proyekto. Human maghago ug kapin sa 30 ka tuig, sa kataposan nahuman nila paghubad ang tibuok Bibliya sa Tahisyano. Unsang mga suliran ang naatubang niining duha ka lalaki nga kabos ug kagikan, ug unsay gisangpotan sa ilang paghago nga gipalihok tungod sa gugma?

“Ang Dakong Kaamgohan”

Sa ikaduhang katungang bahin sa ika-18ng siglo, ang mga membro sa usa ka Protestanteng kalihokan nga ginganlag Dakong Kaamgohan, o sa yano Kaamgohan, nagsangyaw na diha sa mga plasa sa balangay ug sa duol nga mga minahan ug mga pabrika sa Britanya. Ang ilang tumong mao nga abton ang mga mamumuo. Ang mga magsasangyaw sa Kaamgohan masibotong nagdasig sa pag-apod-apod sa Bibliya.

Ang tigpasiugda sa kalihokan, usa ka Baptist nga ginganlag William Carey, nakatabang sa pagtukod sa London Missionary Society (LMS), nga natukod niadtong 1795. Ang LMS nagbansay ug mga tawo nga buot mokat-on ug lumad nga mga pinulongan ug moalagad ingong mga misyonaryo sa rehiyon sa Habagatang Pasipiko. Tumong sa mga misyonaryo nga iwali ang Ebanghelyo diha sa pinulongan sa mga lumad.

Ang pulo sa Tahiti, nga di pa dugayng nadiskobrehan, nahimong unang misyonaryong natad sa LMS. Alang sa mga membro sa Kaamgohan, kining mga puloa maoy ‘dulom nga mga dapit’ sa paganismo, mga natad nga anihonon na.

Mga Lalaking Kabos ug Kagikan Milampos sa Pagbuhat sa Dakong Tahas

Aron masangyawan ang mga lumad sa Tahiti, mga 30 ka misyonaryo nga gidalidali lamang pagpili ug wala kaayo makapangandam, misakay sa Duff, usa ka barko nga gipalit sa LMS. Usa ka taho naglista ug “upat ka ordinadong pastor [walay pormal nga pagbansay], unom ka panday, duha ka sapatero, duha ka kantero, duha ka tighablon, duha ka sastre, usa ka tigbantay ug tindahan, usa ka tighimog montura sa mananap, usa ka sulugoon, usa ka hardinero, usa ka mananambal, usa ka tigsalsal ug puthaw, usa ka tighimog baril nga kahoy, usa ka tiggamag gapas, usa ka tighimog kalo, usa ka tiggamag panapton, usa ka tighimog aparador, lima ka asawa, ug tulo ka anak.”

 Ang bugtong kahimanan nga nabatonan sa mga misyonaryo aron masinati sa orihinal nga mga pinulongan sa Bibliya mao ang usa ka Grego-Ingles nga diksiyonaryo ug usa ka Bibliya nga may Hebreohanong diksiyonaryo. Sulod sa pito ka bulan sa dagat, ang mga misyonaryo nagsag-ulo ug pipila ka pulong nga Tahisyano nga gilista sa unang mga bisita, nga kasagarang gikan sa mga rebelde sa barkong Bounty. Sa kataposan, ang Duff midunggo sa Tahiti, ug niadtong Marso 7, 1797, ang mga misyonaryo nanganaog. Apan, usa ka tuig sa ulahi, kadaghanan kanila nangaluya ug namiya. Pito na lamang ka misyonaryo ang nagpabilin.

Usa sa pito mao ang 23 anyos nga si Henry Nott, ang kanhing kantero. Kon susihon ang iyang unang mga sulat, siya gamay rag edukasyon. Bisan pa niana, iyang gipamatud-an nga siya may kahanas sa pagkat-on ug Tahisyano. Siya gihubit ingong sinsero, pasayonsayon lang, ug malumo.

Niadtong 1801, si Nott gipili nga motudlo ug Tahisyano ngadto sa siyam ka bag-ong nangabot nga mga misyonaryo. Usa kanila mao ang 28 anyos nga taga-Wales nga si John Davies, nga napamatud-ang takos nga estudyante ug kugihan, malumo ug mahinatagon. Sa mubong panahon, kining duha ka lalaki nakahukom sa paghubad sa Bibliya ngadto sa Tahisyano.

Usa ka Lisod nga Tahas

Apan, lisod kaayo ang paghubad sa Tahisyano, kay kini maoy pinulongan nga wala pa masulat. Ang mga misyonaryo kinahanglang mokat-on niana sa bug-os pinaagi sa pagpaminaw. Wala gani silay diksiyonaryo ni basahon bahin sa gramarya. Ang tono sa pinulongan nga morag gibuga nga hangin pinaagig pagpugong sa pagginhawa diha sa tutonlan, ang daghang sunodsunod nga mga bokales (halos lima sa usa lamang ka pulong), ug ang talagsang paggamit ug mga konsonante niini nakapaluya pag-ayo sa mga misyonaryo. “Daghang pulong nga pulos ra mga bokales, ug ang kada usa adunay tono,” sila nagmulo. Sila miingon nga dili nila “mabatian pag-ayo ang paglitok sa mga pulong sa tukma gayod nga paagi.” Naghunahuna pa gani sila nga nakadungog silag mga tono nga dili iya sa maong pinulongan!

Ang nakapalisod pa gayod, sa matag karon ug unya, ang pipila ka pulong dili ipagamit sa Tahisyano ug busa kinahanglang ilisan. Ang parehas nga mga pulong makalabad usab. Alang sa pulong “pag-ampo,” sila adunay kapin sa 70 ka termino sa Tahisyano. Ang lain pang problema mao ang pagkabalay sa mga pulong sa Tahisyano, nga lahi kaayo sa Ingles. Bisan pa sa mga kalisod, hinayhinay nga nakatigom ang mga misyonaryo ug listahan sa mga pulong nga sa ngadtongadto gipatik ni Davies 50 ka tuig sa ulahi ingong usa ka diksiyonaryo nga may 10,000 ka pulong.

Dayon anaa ang babag sa pagsulat sa Tahisyano. Gisulayan sa mga misyonaryo ang pagsulat pinaagi sa paggamit sa naandang mga letra ug mga simbolo sa Ingles. Apan, ang gigamit sa Ingles nga Romanong alpabeto dili mohaom sa mga tono sa Tahisyano. Busa, misugod ang way-kataposang diskusyon maylabot sa paglitok ug pag-espeling. Sagad nga ang mga misyonaryo mag-imbento ug bag-ong mga espeling, kay sila man ang una diha sa Habagatang Kadagatan nga nagsulat sa usa ka pinulongan nga niadto gisulti lamang. Wala silay kalibotan nga ang ilang gihimo sa ulahi mahimo diay nga basehanan sa daghang pinulongan sa Habagatang Pasipiko.

Kulang ug Kahimanan Apan Daghag Pamaagi

Diyutay ra ang nabatonang mga reperensiya sa mga maghuhubad. Ang LMS nagsugo nga ilang gamiton ang Textus Receptus ug ang King James Version ingong sukaranang mga teksto. Gihangyo ni Nott ang LMS nga magpadalag dugang mga diksiyonaryo nga Hebreohanon ug Grego ug mga Bibliya sa maong mga pinulongan. Wala mahibaloi kon nakadawat ba siya sa maong mga basahon. Bahin kang Davies, nakadawat siyag akademikong mga basahon gikan sa iyang mga higala sa Wales. Ang rekord nagpakita nga duna siyay labing menos usa ka Gregong diksiyonaryo, usa ka Hebreohanong Bibliya, usa ka Bag-ong Tugon nga Grego, ug usa ka Septuagint.

Sa kasamtangan, ang pagsangyaw sa mga misyonaryo wala magmabungahon. Bisan tuod ang mga misyonaryo nakapuyo na sa Tahiti sulod sa 12 ka tuig, walay bisan usa ka lumad ang nabawtismohan. Sa kataposan, ang way-puas nga sibil nga mga gubat nagtukmod sa tanang  misyonaryo sa pagkalagiw ngadto sa Australia gawas lamang sa maisogong tawo nga si Nott. Taudtaod nga siya lamang ang misyonaryong nagpabilin sa mga isla sa Windward Islands nga sakop sa grupo sa mga isla sa Society Islands, apan kinahanglang mosunod siya kang Haring Pomare II sa dihang ang hari mikalagiw ngadto sa sikbit nga isla sa Moorea.

Bisan pa niana, ang pagkalagiw ni Nott wala makahunong sa paghubad, ug human makagugol si Davies ug duha ka tuig sa Australia, siya miduyog pag-usab kang Nott. Sa kasamtangan, si Nott nagtuon ug Grego ug Hebreohanon ug nahanas sa maong mga pinulongan. Busa, gisugdan niya paghubad ang pipila ka bahin sa Hebreohanong Kasulatan sa Tahisyano. Iyang gipili ang mga teksto sa Bibliya nga may mga asoy nga masabtan ug ikapadapat dayon sa mga lumad.

Nga nakigtambayayong kang Davies, gisugdan niadto ni Nott ang paghubad sa Ebanghelyo ni Lucas, nga nahuman niadtong Septiyembre 1814. Iyang gikomposo ang usa ka hubad sumala sa natural nga paglitok sa Tahisyano, samtang si Davies maoy nagsusi sa gihubad nga nagtandi niana sumala sa orihinal nga mga teksto. Niadtong 1817, si Haring Pomare II mihangyo kon personal ba niyang ikapatik ang unang panid sa Ebanghelyo ni Lucas. Gihimo niya kadto diha sa gamay nga demanong imprentahan nga gidala sa mga misyonaryo ngadto sa Moorea. Ang asoy sa paghubad sa Bibliya sa Tahisyano dili makompleto kon dili nato hisgotan ang usa ka matinumanong taga-Tahiti nga ginganlag Tuahine, nga nakig-uban sa mga misyonaryo sa daghang katuigan ug nagtabang kanila sa pagsabot sa kakuti sa maong pinulongan.

Ang Hubad Nahuman

Niadtong 1819, human ang unom ka tuig nga paghago, ang paghubad sa mga Ebanghelyo, Mga Buhat sa mga Apostoles, ug ang basahon sa Mga Salmo nahuman. Ang usa ka imprentahan nga gidala sa bag-ong nangabot nga mga misyonaryo maoy nakapasayon sa pagpatik ug pag-apod-apod niining mga basahona sa Bibliya.

Ang usa ka yugto sa masibotong paghubad, pagsusi sa gihubad, ug pagrebisar maoy misunod. Human makapuyo sa Tahiti ug 28 ka tuig, si Nott nasakit niadtong 1825, ug ang LMS mitugot nga siya molawig balik sa Inglaterra. Ikalipay, niadtong higayona hapit nang mahuman ang paghubad sa Gregong Kasulatan. Nagpadayon siya paghubad sa nahibiling mga basahon sa Bibliya sa iyang pagbalik sa Inglaterra ug sa iyang pag-estar didto. Si Nott mibalik sa Tahiti niadtong 1827. Walo ka tuig sa ulahi, niadtong Disyembre 1835, siya mihunong sa paghubad. Human ang kapin sa 30 ka tuig nga paghago, nahuman ang paghubad sa tibuok Bibliya.

Niadtong 1836, si Nott mibalik sa Inglaterra aron ipatik sa London ang bug-os nga Bibliya nga Tahisyano. Niadtong Hunyo 8, 1838, ang malipayong si Nott nagpresentar ngadto kang Hara Victoria sa unang pinatik nga edisyon sa Bibliya nga Tahisyano. Masabot, kadto maoy usa ka makapatandog nga gutlo alang sa kanhing  kantero kinsa 40 ka tuig nga sayo niana misakay sa Duff ug nagtuon pag-ayo sa kulturang Tahisyano aron humanon kining dako ug tibuok-kinabuhing tahas.

Duha ka tuig sa ulahi, si Nott mibalik sa Habagatang Pasipiko dala ang 27 ka kahon nga nasudlan sa unang 3,000 ka kopya sa bug-os nga Bibliya nga Tahisyano. Human modunggo sa Sydney, nasakit na usab siya, apan wala gayod niya bulagi ang iyang bililhong mga kahon. Human maayo, miabot siya sa Tahiti niadtong 1840, diin ang mga tawo halos nag-inilogay sa iyang kargamento, aron makaangkon ug mga kopya sa Bibliya nga Tahisyano. Si Nott namatay sa Tahiti niadtong Mayo 1844 sa pangedarong 70.

Layog-Abot nga Epekto

Apan ang hubad ni Nott nagpabiling buhi. Ang iyang hubad adunay layog-abot nga mga epekto sa mga pinulongan sa Polynesia. Pinaagi sa pagsulat sa pinulongan nga Tahisyano, natipigan sa mga misyonaryo ang maong pinulongan. Usa ka awtor miingon: “Napreserbar ni Nott ang klasikal nga gramarya nga Tahisyano. Kinahanglang gamiton gayod kanunay ang Bibliya aron makat-onan ang orihinal nga Tahisyano.” Ang kakugi sa mga maghuhubad nakasalbar sa libolibong mga pulong nga wala malimti. Usa ka siglo sa ulahi, usa ka awtor misulat: “Ang talagsaong Bibliya ni Nott nga Tahisyano maoy usa ka obra-maestra sa pinulongang Tahisyano—ang tanan mouyon niana.”

Kining hinungdanong hubad nakahatag kaayohan dili lamang sa mga taga-Tahiti kondili gipalig-on usab niini ang pundasyon alang sa ubang mga hubad sa mga pinulongan sa Habagatang Pasipiko. Pananglitan, ang mga maghuhubad sa Cook Islands ug Samoa naggamit niini ingong modelo. “Gisunod ko gayod si Gn. Nott, kansang hubad akong gisusi pag-ayo,” matod sa usa ka maghuhubad. Gikataho nga ang laing maghuhubad ‘nagbutang sa iyang atubangan sa Hebreohanong Salmo ug ang mga bersiyon nga Iningles ug Tahisyano’ samtang ‘iyang gihubad ang usa sa mga salmo ni David sa Samoano.’

Isip pagsunod sa panig-ingnan sa mga membro sa Kaamgohan sa Inglaterra, ang mga misyonaryo sa Tahiti masibotong nagpasiugda sa pagkat-on sa pagbasa ug pagsulat. Ngani, sulod na sa kapin sa usa ka siglo, ang Bibliya mao lamang ang basahon nga mabatonan sa mga tawo sa Tahiti. Sa ingon kini nahimong mahinungdanong bahin sa kultura sa Tahiti.

Ang daghang teksto nga gigamit ang balaang ngalan diha sa Hebreohanon ug Gregong Kasulatan maoy usa sa kinamaayohang mga bahin sa Nott Version. Ingong resulta, ang ngalan ni Jehova sa pagkakaron ilado sa Tahiti ug sa mga pulo niini. Makita pa gani kini diha sa pipila ka simbahang Protestante. Apan, ang ngalan sa Diyos karon nalangkit ilabina sa mga Saksi ni Jehova ug sa ilang masibotong pagsangyaw, diin ilang gigamit pag-ayo ang Bibliya nga Tahisyano nga gihubad ni Nott ug sa iyang mga kaubanan. Ug ang paghago sa maong mga maghuhubad nga sama ni Henry Nott magpahinumdom kanato sa kadako sa atong pasalamat nga ang Pulong sa Diyos dali rang mabatonan sa kadaghanang tawo karon.

[Mga hulagway sa panid 26]

Unang mga hubad sa Bibliya nga Tahisyano, 1815. Ang ngalan ni Jehova makita

Si Henry Nott (1774-1844), ang pangunang maghuhubad sa Bibliya nga Tahisyano

[Credit Lines]

Tahitian Bible: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott and letter: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; catechism: With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Hulagway sa panid 28]

Ang katekismo diha sa pinulongang Tahisyano ug Welsh sa 1801, diin ang ngalan sa Diyos makita

[Credit Line]

With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Hulagway sa panid 29]

Protestanteng simbahan nga may ngalan ni Jehova diha sa atubangan, pulo sa Huahine, French Polynesia

[Credit Line]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa