Lahi na ang Gubat Karon

ANG gubat kanunayng mabangis. Kini kanunayng nagdaot sa kinabuhi sa mga sundalo ug kanunayng nagpaantos sa mga sibilyan. Apan sa bag-o pang katuigan, ang gubat lahi na. Sa unsang paagi?

Ang mga gubat karon kasagaran maoy mga giyera-sibil—mga gubat tali sa nagkontrahanayng mga grupo sa mga lungsoranon diha sa samang nasod. Ug ang mga giyera-sibil kasagarang magdugay, mas makadaot sa mga molupyo, ug mas malaglagon kay sa mga gubat nga gibugno tali sa mga nasod. “Ang mga giyera-sibil mapintas, dugoong mga kampanya nga moresulta sa libolibong patay, seksuwal nga mga panglugos, pinugos nga pagkadestiyero ug, sa labing grabeng mga kaso, paglaglag sa tibuok tribo,” matod sa Katsilang historyano nga si Julián Casanova. Sa pagkatinuod, sa dihang ang kapintasan himoon sa managsilingan, mahimong dangtan ug daghang siglo una maalim ang mga samad.

Sukad sa pagkatapos sa Bugnaw nga Gubat, pipila ra ka gubat ang gibugno tali sa nasodnong mga kasundalohan. “Gawas lang sa tulo ka away, ang tanang armadong dagkong mga away nga narehistro sa 1990-2000 maoy giyera-sibil,” nagtaho ang Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

Tinuod, ang mga giyera-sibil tingali dili kaayo kuyaw ug dili kaayo hisgotan sa internasyonal nga balita, apan ang kasakitan ug kalaglagan nga ipahinabo sa maong pagkontrahanay makapaguol kaayo gihapon. Minilyong tawo ang namatay sa mga giyera-sibil. Ngani, sa miaging kawhaan ka tuig, duolag lima ka milyong tawo ang nawad-an sa ilang kinabuhi sa tulo lang ka nasod nga gidaot sa gubat—ang Afghanistan, Demokratikanhong Republika sa Congo, ug Sudan. Sa Balkan Peninsula, nakalas ang kinabuhi sa duolag 250,000 ka tawo tungod sa mabangisong panagsangka sa etnikong mga tribo, ug ang dugay na kaayo nga giyera-sibil sa Colombia nakapatayg 100,000 ka tawo.

Ang kabangis sa giyera-sibil ilabinang dayag sa epekto niini diha sa mga bata. Sa miaging napulo ka tuig, kapig duha ka milyong bata namatay sa mga giyera-sibil, sumala sa United Nations High Commissioner for Refugees. Nasamdan ang unom pa ka milyong bata. Nagkadaghan ang mga bata nga gibansay sa pagkasundalo. Matod sa usa ka batang sundalo: “Ila akong gibansay. Ila akong gihatagag pusil. Mitomar akog makapagiyan nga droga. Mipatay akog mga sibilyan. Daghan ang akong gipatay. Gubat ra bitaw to . . . Nagsunod lang ako sa mga mando. Nasayod ako nga kadto maoy daotan. Kadto dili nako kagustohan.”

Ang daghang bata diha sa mga nasod diin ang giyera-sibil nahimong ordinaryo na kaayo nagatubo nga wala gayod makasinatig kalinaw. Sila nagpuyo sa usa ka kalibotan diin ang mga tunghaan gipangguba ug ang kabildohay mao ang butobuto sa mga pusil. Matod sa 14-anyos nga si Dunja: “Daghan kaayong tawo ang gipamatay . . . Dili ka na makadungog sa honi sa kalanggaman, ang imo na lang madungog mao ang bakho sa mga bata nga namatyan sa ilang inahan o amahan, igsoong lalaki o babaye.”

Unsay mga Hinungdan?

Unsay makapasilaob sa kalayo sa maong mapintasong mga giyera-sibil? Ang etniko ug  tribonhong pagdumtanay, mga kalainan sa relihiyon, inhustisya, ug politikanhong kagubot maoy dagkong mga hinungdan. Ang laing paninugdang hinungdan mao ang kadalo—kadalo sa gahom ug kadalo sa salapi. Ang politikanhong mga lider, nga kasagarang gitukmod sa kadalo, mopukaw sa pagdumot nga maoy makasugnod sa away. Ang usa ka taho nga gipatik sa SIPRI nag-ingon nga daghang nakiglangkit sa armadong mga away “gitukmod sa personal nga kaayohan.” Ang taho midugang: “Ang kadalo gipasundayag diha sa daghang dagway, nga ang usa ka matang mao ang dinagkong negosyo sa diamante pinaagi sa militaryo ug politikanhong mga lider ug ang lain mao ang pagpanglungkab sa mga balay sa balangay pinaagi sa mga batan-ong may mga pusil.”

Tungod kay sayon ang pagpalit ug barato apan makapatayng armas, mas kaylap ang dinaghan nga pagpatay. Mga 500,000 ka patay sa usa ka tuig—nga kasagaran mga babaye ug mga bata—gipahinabo sa ginganlan ug gagmayng armas. Sa usa ka nasod sa Aprika, ang AK-47 nga riple mapalit sa bili sa usa ka manok. Ikasubo, sa pipila ka dapit ang gidaghanon sa mga pusil nagakapareho na sa mga manok. Sa tibuok kalibotan gibanabana nga adunay 500 ka milyong gagmayng armas karon—1 alang sa matag 12 ka tawong buhi.

Ang mga giyera-sibil mahimo ba unyang timaan sa ika-21ng siglo? Mapugngan ba ang mga giyera-sibil? Ang mga tawo mohunong ba sa pagpinatyanay? Kining mga pangutanaha hisgotan sa sunod artikulo.

[Kahon sa panid 4]

Ang Kapildihan Tungod sa mga Giyera-Sibil

Sa mga gubat nga wala mogamit ug moderno kaayong armas apan mabangison gihapon, 90 porsiyento sa mga namatay maoy mga sibilyan inay mga sundalo. “Tin-aw nga mas nagakadaghan ang kaso diin ang mga bata maoy puntirya, dili lang kay wala-tuyoang mga biktima, sa armadong panag-away,” nag-ingon si Graça Machel, ang Eksperto Bahin sa Epekto sa Armadong mga Panag-away Diha sa Kabataan sa Sekretaryo-Heneral sa Hiniusang Kanasoran.

Ang panglugos nahimong militaryong taktika. Sa pipila ka dapit nga gidaot sa gubat, ang mga rebelde naglugos sa halos tanang tin-edyer nga babaye nga ilang nakaplagan sa mga balangay nga ilang naokupar. Ang tumong sa maong mga manglulugos mao ang pagpakaylap ug kalisang o pagbungkag sa pamilya.

Ang gutom ug sakit mosunod tungod sa panagsangka. Usa ka resulta sa giyera-sibil mao nga pipila ra ka tanom ang ikatanom ug maani, gamay ra kon duna man ugaling ang molihok nga serbisyong medikal, ug diyutayng hinabang sa ubang nasod ang makaabot sa mga tawong kabos. Ang usa ka pagtuon sa usa ka giyera-sibil sa Aprika nagpadayag nga 20 porsiyento sa mga biktima namatay tungod sa sakit ug 78 porsiyento tungod sa gutom. Dos porsiyento lamang ang namatay ingong direktang resulta sa away.

Sa aberids, kada 22 minutos usa ka tawo ang mawad-an ug tiil o bukton o sa iyang kinabuhi tungod kay nakatunob ug dinamita nga gilubong sa yuta. Gibanabana nga adunay 60 ka milyon ngadto sa 70 ka milyong dinamita nga gilubong sa yuta nga nakatag sa kapig 60 ka nasod.

Ang mga tawo mapugos nga mobiya sa ilang mga balay. Sa tibuok kalibotan, aduna nay 50 ka milyong kagiw ug nawad-ag puy-anan—nga ang katunga niana maoy mga bata.

 [Picture Credit Line sa panid 2]

COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Picture Credit Line sa panid 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images