Mga Galingan sa Pagkaon nga Ginadalit

ANG tinapay gitawag nga “ang kalan-on sa kinabuhi,” “ang pangunang pagkaon sa tanang pagkaon,” “ang pagkaon sa tawo sukad pa sa kakaraanan.” Oo, sukad pa sa kakaraanan, ang tinapay maoy pangunang pagkaon sa mga tawo sa ubang nasod. Gani, ang usa sa gikinahanglan pag-ayo sa tawo mao ang pagpangita sa iyang adlaw-adlaw nga tinapay o pagkaon.

Ang pangunang sambog sa tinapay mao ang harina, o binlod, nga makuha pinaagi sa paggaling sa mga lugas. Nan, ang paggaling diay maoy usa ka karaan nang arte. Kon walay demakina nga galingan, hago kaayo ang paggaling sa mga lugas aron himoong harina! Sa panahon sa Bibliya, ang tingog sa galingan nagpaila nga normal ug malinaw ang kahimtang, ug kon walay madunggang tingog sa galingan, kini nagpaila ug kagun-oban.—Jeremias 25:10, 11.

Unsay nalangkit sa paggaling diha sa tibuok nga kasaysayan sa tawo? Unsa ang pipila ka paagi ug mga himan nga gigamit sa paggaling? Ug unsang matanga sa mga galingan ang naggaling sa pagkaon nga ginadalit diha sa imong lamesa karon?

Nganong Gikinahanglan ang Galingan?

Ang unang tawhanong magtiayon, si Adan ug Eva, gisugo ni Jehova: “Ania, gihatag ko kaninyo ang tanang tanom nga nagapatunghag binhi nga anaa sa nawong sa tibuok yuta ug ang matag kahoy nga adunay bunga sa kahoy nga nagapatunghag binhi. Kini magsilbing pagkaon alang kaninyo.” (Genesis 1:29) Apil sa mga pagkaon nga gihatag ni Jehova nga Diyos ngadto sa tawo mao ang mga liso gikan sa mga tanom nga lugas. Kining maong tuboran sa pagkaon gikinahanglan aron mabuhi ang tawo, sanglit ang tanang lugas—lakip sa trigo, sebada, rye, oat, humay, dawa, sorgum, ug mais—dunay tayubongon nga carbohydrate nga himoon sa lawas nga glucose nga maoy pangunang tuboran niini sa enerhiya.

Apan, ang tawo dili makahilis sa tibuok, hilaw nga mga lugas. Ang mga tawo mas daling makahilis niini kon kini himoong harina ug dayon lutoon. Ang labing sayon nga paagi sa paghimo sa lugas nga harina mao ang paglubok niini pinaagig lusong, paggaling niini diha sa tunga sa duha ka bato, o ang paggamit niining duha ka paagi.

Mga Galingan nga Demano

Ang gagmayng mga estatwa nga gikan sa karaang mga lubong sa Ehipto nagpadayag nga gigamit na ang unang matang sa galingan, ang saddle quern o galingang bato. Pormag montura sa kabayo kining maong galingan. Kini dunay duha ka bato—ang bato sa ilalom hulpa sa tunga ug handag, ug ang bato sa ibabaw mas gamay. Ang tiggaling—sagad babaye—moluhod atubangan sa galingan ug kaptan ang ibabaw nga bato sa duha ka kamot. Dayon iyang pabug-atan kini sa ibabawng bahin sa iyang lawas ug ang bato sa ibabaw iyang idusoduso diha sa ubos nga bato, nga magpulpog sa lugas diha sa tunga sa duha ka bato. Pagkayano apan epektibo nga galingan!

Apan, ang dugay nga pagluhod nakadaot sa lawas. Ang pagdusoduso sa galingan nagpasakit sa likod, bukton, bat-ang, tuhod, ug mga tudlo sa tiil sa tiggaling. Ang pagtuon sa mga depekto  sa bukog sa mga kalabera sa karaang Sirya nakapatuo sa mga paleontologo nga ang paggamit sa ingon niining matanga sa galingan maoy hinungdan sa repetitive stress injuries o kadaot sa parte sa lawas tungod sa balikbalik nga lihok sa lawas diha sa batan-ong mga babaye—lupyak nga tuwaytuway, daot nga kataposang bukog sa taludtod, ug grabe nga osteoarthritis sa kumagko sa tiil. Sa karaang Ehipto, ang mga sulugoong babaye morag maoy tiggaling. (Exodo 11:5) a Ang ubang mga eskolar nagtuo nga sa dihang mihawa ang mga Israelinhon sa Ehipto, sila nagdala ug mga galingang bato.

Ang mga kausaban nga gihimo sa ulahi naglakip sa pagtiltil ug ngipon-ngipon diha niining duha ka bato aron mas dali ang paggaling. Ang ibabaw nga bato gibutangan ug bangag nga pormag-embudo nga aboran sa tiggaling ug mga lugas nga awtomatikong mangahulog sa tunga sa mga bato. Sa ikaupat o ikalimang siglo W.K.P., naimbento sa Gresya ang ordinaryong molino. Ang ibabaw nga bato gitaoran ug pinahigda nga puloan nga igpatuyok. Pinaagi sa pabiyobiyo nga pagduso sa puloan, ang bato sa ibabaw nga dunay aboranan sa mga lugas mabag-id sa ubos nga bato.

Ang tanang gihisgotan nga mga galingan dunay dakong limitasyon. Kini nagdepende sa dusoduso nga lihok nga walay mananap nga mabansay sa paghimo. Busa, kining mga klaseha sa galingan nag-agad sa kusog sa tawo. Dayon miabot ang bag-ong teknolohiya—ang galingan nga deligid. Ang mga mananap magamit na karon.

Ang mga Galingan nga Deligid Nagpasayon sa Paggaling

Lagmit ang galingan nga deligid naimbento sa mga nasod nga kasikbit sa Mediteranyo sa mga ikaduhang siglo W.K.P. Sa unang siglo K.P., ang mga Hudiyo sa Palestina pamilyar niini nga galingan, kay si Jesus naghisgot bahin sa usa ka ‘galingan nga bato nga ginabiyo sa asno.’—Marcos 9:42.

Ang galingan nga patuyokon sa mananap gigamit sa Roma ug sa dakong bahin sa Imperyo sa Roma. Aduna gihapoy daghan niining klaseha sa mga galingan ang makita sa Pompeii. Kini gilangkoban ug bug-at pormag-hourglass nga ibabaw nga bato nga nagsilbing aboranan ug ang ubos nga bato pormag-embudo. Sa magtuyok ang ibabaw nga bato sa ubos nga bato, ang mga lugas mangahulog sa lungag sa tunga niining duha ka bato ug madugmok. Ang ibabaw nga bato niining matanga sa galingan lainlain ug gidak-on gikan sa mga 18 ngadto sa 36 pulgada ang diyametro. Ang gitas-on niining matanga sa galingan moabot ug unom ka piye.

Wala kaayo matino kon ang mas gaan demanong mga galingan nga deligid ba ang naugmad gikan sa mga galingan nga patuyokon sa mananap o ang kabaliskaran. Bisan hain man niini, ang demano nga galingang deligid dunay bentaha kay kini mas gaan ug sayon nga gamiton. Kini dunay duha ka lingin nga bato nga tingali 12 ngadto sa 24 pulgada ang diyametro. Ang ibabaw sa ubos nga bato medyo bugdo ug ang ubos nga nawong sa ibabaw nga bato medyo lupyak usab aron motakdo sa bugdo nga bato sa ubos. Aron dili mapuwas ang ibabaw nga bato, kini dunay ehe sa tunga ug matuyok pinaagi sa kahoy nga kaptanan. Kasagaran, mag-atbang paglingkod ang duha ka babaye, nga ang usa ka kamot sa matag usa kanila magkapot sa kaptanan aron patuyokon ang ibabaw nga bato. (Lucas 17:35) Pinaagi sa iyang libre nga kamot, ang usa sa mga babaye mag-abod ug ginagmayng mga lugas diha sa bangag sa ibabaw nga bato, ug tigomon sa ikaduhang babaye ang harina nga manggawas sa kilid sa galingan diha sa saloran o panapton nga gihanig ilalom niana. Kining matanga sa galingan nakatagana sa mga kinahanglanon sa mga sundalo, mga sakayanon,  o gamayng mga panimalay nga nagpuyo layo sa mga galingan.

Gipatuyok Pinaagig Tubig o Hangin

Sa mga 27 W.K.P., ang Romano nga inhenyero nga si Vitruvius nagbatbat bahin sa usa ka galingan sa iyang panahon nga gipatuyok pinaagig tubig. Sa maduso sa nag-agos nga tubig ang mga palabad sa ligid sa galingan nga dunay pinahigda nga ehe sa tunga, ang ligid motuyok. Inigtuyok sa mga engranahe, ang ehe nga patindog motuyok usab. Ang ehe sa baylo, mopatuyok sa dako, ibabaw nga bato sa galingan.

Unsa ka daghan ang magaling sa galingan nga gipatuyok sa tubig kon itandi sa ubang mga galingan? Ang demano nga mga galingan gibanabana nga makagaling ug dili moabot ug 10 kilos nga lugas kada oras, ug ang magaling sa mas episyente nga mga galingan nga gipatuyok sa mga mananap, moabot ug kutob 50 kilos. Ang galingan ni Vitruvius nga gipatuyok sa tubig, sa laing bahin, makagaling ug mga 150 ngadto sa 200 kilos kada oras. Pinaagi sa daghan kaayong pagbag-o ug pagpamoderno sa mga galingan, ang pangunang prinsipyo nga gibatbat ni Vitruvius padayon nga gigamit sa ekspertong mga tiggaling sa daghang siglo human niana.

Ang nag-agos nga tubig dili lang ang bugtong tuboran sa natural nga enerhiya nga gigamit sa pagpatuyok sa mga galingan. Kon ang mga ruyda sa tubig pulihan ug mga palabad sa windmill, sama ra gihapong obra ang mahimo. Ang mga windmill lagmit gigamit sa Uropa sa ika-12 nga siglo K.P., ug komon nga gigamit agig galingan sa Alemanya, Belgium, Holland, ug sa ubang dapit. Kini gigamit hangtod nga kini ug ang tanang ubang tuboran sa enerhiya anam-anam nga nahimong karaan tungod sa pagkaimbento sa mga galingan nga gipaandar pinaagig alisngaw ug ubang mga tuboran sa enerhiya.

‘Atong Tinapay Karong Adlawa’

Bisan pag moderno na ang mga galingan, daghang paagi sa paggaling sa karaang panahon gigamit gihapon sa ubang mga bahin sa yuta. Ang lusong ug alho gigamit gihapon sa mga bahin sa Aprika ug Oceania. Sa Mexico ug sa Sentral Amerika, ang galingan nga bato gigamit sa paggaling sa mais nga himoong mga tortilya. Ug ubay-ubayng mga galingan nga gipadagan sa tubig ug mga windmill gigamit gihapon sa nagkalainlaing mga dapit.

Hinunoa, ang kadaghanan sa harina nga gigamit sa paghimog tinapay sa adunahan nga kalibotan karon, ginama na sa kompletong demakina ug bug-os awtomatiko nga mga galingan. Ang mga lugas anam-anam nga mahimong harina dihang moagi kini ug sunodsunod nga mga paggaling sa tunga sa mga parisan sa puthawng mga rolyo nga may ngipon-ngipon nga nagtuyok sa lainlaing gikusgon. Kini nga sistema nagpaposible sa paggama ug lainlaing mga klase sa harina nga barato.

Ang paghimog harina aron gamiton sa pagkaon dili na hago nga trabaho sama kaniadto. Bisan pa niana, kita mapasalamaton sa atong Maglalalang nga gihatagan kitag lugas ug katakos sa paghimo niini nga ‘atong tinapay karong adlawa.’—Mateo 6:11.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 23]

Galingan nga bato sa Ehipto

[Credit Line]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Hulagway sa panid 23]

Mga olibo gipug-an ug lana pinaagig mga galingan nga gipadagan sa hayop

[Picture Credit Line sa panid 22]

From the Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, containing the King James and the Revised versions