Mari—Karaang Rayna sa Desyerto

“MASADYAON kong misulod sa akong kuwarto niadtong gabhiona human ako ug akong mga kauban naglipaylipay tungod sa sulagma namong nakaplagan,” matod pa sa Pranses nga arkeologong si André Parrot. Niadtong Enero 1934, sa Tell Hariri, duol sa gamayng lungsod sa Abu Kemal sa Euprates sa Sirya, si Parrot ug ang iyang tem nakakalot ug estatwa nga nakulitan ug: “Lamgi-Mari, hari sa Mari, hataas nga saserdote sa Enlil.” Sila nalipay sa maong kaplag.

Sa kataposan ang siyudad sa Mari nakaplagan ra gayod! Nganong kining maong kaplag makapaikag man sa mga estudyante sa Bibliya?

Nganong Makapaikag?

Bisan tuod ang paglungtad sa Mari nahibaloan na gikan sa karaang mga sinulat, ang tukmang nahimutangan niini nagpabiling misteryo. Sumala pa sa Sumerianhong mga eskriba, ang Mari maoy sentro sa dinastiya nga sa usa ka panahon mahimong nagmando sa tibuok Mesopotamia. Kay natukod diha sa mga tampi sa Euprates, ang Mari maayong pagkahimutang diha sa mga kinasang-an sa mga ruta sa negosyo nga nagdugtong sa Persianhong Gulpo uban sa Asirya, Mesopotamia, Anatolia, ug sa Baybayon sa Mediteranyo. Ang mga manggad nga naglakip sa kahoy, metal, ug bato—ngatanan nihit sa Mesopotamia—gipaagi latas sa siyudad. Ang mga buhis niini nakapadato pag-ayo sa Mari, mao nga kini ang nagdominar sa maong rehiyon. Apan, ang maong  pagdominar natapos sa dihang ang Sirya gipukan ni Sargon nga Akadiano.

Sulod sa mga 300 ka tuig human sa kadaogan ni Sargon, ang Mari gigamhan sa sunodsunod nga militaryong mga gobernador. Ilalom kanila, ang siyudad nagmalamboon pag-usab. Apan sa panahon sa kataposang magmamando niini, si Zimri-Lim, ang Mari nagkahuyang. Gisulayan pagpalig-on ni Zimri-Lim ang iyang imperyo pinaagig sunodsunod nga militaryong pagpangdaog, mga kasabotan, ug mga alyansa sa kaminyoon. Apan sa mga 1760 W.K.P., ang siyudad gipukan ug gigun-ob ni Haring Hammurabi sa Babilonya. Nagtapos kadto sa giingon ni Parrot nga “usa sa labing ugmad nga mga sibilisasyon sa karaang kalibotan.”

Sa dihang gilumpag sa kasundalohan ni Hammurabi ang Mari, sa wala tuyoa sila nakatabang pag-ayo sa modernong-adlaw nga mga arkeologo ug mga historyano. Sa dihang gilumpag nila ang wala-mapagba nga mga tisang paril, ilang nalubong ang pipila ka tinukod nga may gitas-ong lima ka metro diha sa pipila ka dapit, mao nga napreserbar kini batok sa pagkadaot tungod sa panahon. Ang mga arkeologo nakakubkob sa nalumpag nga mga templo ug mga palasyo, uban ang daghan kaayong karaang mga butang ug libolibong sinulat nga nakahatag ug impormasyon bahin sa karaang sibilisasyon.

Nganong ang kagun-oban sa Mari makapaikag kanato? Matikdi ang panahon sa dihang ang patriarkang si Abraham buhi pa sa yuta. Si Abraham natawo sa tuig 2018 W.K.P., 352 ka tuig human sa dakong Lunop. Ikanapulo ang iyang kaliwatan gikan kang Noe. Sa sugo sa Diyos, si Abraham mibiya sa iyang lumad nga siyudad, ang Ur, ug miadto sa Haran. Sa tuig 1943 W.K.P., sa dihang si Abraham 75 anyos na, siya migikan sa Haran ug mipadulong sa yuta sa Canaan. “Ang mga panaw ni Abraham gikan sa Ur ngadto sa Jerusalem [sa Canaan] nahitabo sumala sa kasaysayan, sa panahon sa paglungtad sa Mari,” matod sa Italyanong arkeologo nga si Paolo Matthiae. Busa, mahinungdanon ang pagkakaplag sa Mari, kay kini makatabang kanato sa paghanduraw sa kalibotan nga niana ang matinumanong alagad sa Diyos nga si Abraham nagkinabuhi. a—Genesis 11:10–12:4.

Unsay Gibutyag Diha sa mga Gun-ob?

Ang relihiyon nagmalamboon sa Mari sama sa bisan diin sa Mesopotamia. Ang pag-alagad sa mga diyos giisip nga obligasyon sa tawo. Ang kabubut-on sa mga diyos kanunayng gitinguha sa dili pa mohimog bisan unsang hinungdanong desisyon. Ang mga arkeologo nakakaplag sa salin sa gigun-ob nga unom ka templo. Lakip niini ang Templo sa mga Leyon (giisip sa uban nga templo ni Dagan, ang Dagon diha sa Bibliya) ug ang mga sangtuwaryo ni Ishtar, ang diyosa sa pagkamasanayon, ug sa adlaw-diyos nga si Shamash. Kining mga temploha sa sinugdan adunay estatwa sa usa ka diyosdiyos nga gihalaran ug giampoan. Gibutang sa mga deboto ang ilang nagpahiyom nga mga larawan nga nag-ampo diha sa mga lingkoranan sa sangtuwaryo, tungod sa pagtuo nga ang ilang mga larawan maoy mopadayon sa ilang buhat sa pagsimba. Si Parrot miingon: “Sa mas dakong sukod, ang estatwa, sa  aktuwal, maoy kapuli sa magtutuo, sama ra sa kandila diha sa Katolikong pagsimba karon.”

Ang labing talagsaong kaplag sa mga gun-ob sa Tell Hariri mao ang mga nahibilin sa dakong palasyo, nga gingalan sa kataposang nagpuyo niini, si Haring Zimri-Lim. Ang Pranses nga arkeologo nga si Louis-Hugues Vincent naghubit niini ingong “mutya sa karaang Oriental nga arkitektura.” Nga nagsakop ug kapin sa 2.5 ektaryas, kini adunay mga 300 ka lawak ug mga sawang. Bisan pa sa kakaraanan, kining palasyoha giisip ingong usa sa talagsaong mga butang sa kalibotan. “Gibantog kaayo kadto,” komento pa ni Georges Roux diha sa iyang basahong Ancient Iraq, “nga ang Hari sa Ugarit, sa baybayon sa Sirya, wala magpanuko pagpaadto sa iyang anak lalaki sa 600 kilometros pailaya sa tuyo nga moduaw lamang sa ‘balay ni Zimri-Lim.’”

Sa dili pa makaabot sa halapad nga hawanan, ang mga bisita mosulod sa kinutaang palasyo agi sa usa lang ka entrada nga may torre sa matag kiliran. Nga naglingkod diha sa usa ka trono nga gimontar diha sa plataporma, ang kataposang hari sa Mari, si Zimri-Lim, nag-atiman sa militaryo, komersiyal, ug diplomatikong mga kalihokan; nagpakanaog ug mga paghukom; ug nag-abiabi sa mga bisita ug mga embahador. May mga lawak usab alang sa mga bisita, nga kanunayng gidalitan ug bino ug gipakaon sa hari panahon sa makabuhong nga mga bangkete. Ang mga potahe naglakip sa inasal, sinugba, o linat-ang baka, karnero, binaw, isda, ug manok—ang tanan gidalit uban ang ahos nga sarsa ug sarisaring utanon ug mga keso. Ang siragana naglakip sa presko, gipauga, o giasukaran nga prutas ug mga keyk nga giluto diha sa makutihong mga hulmahan. Aron matagbaw ang ilang kauhaw, ang mga bisita gidulotan ug serbesa o bino.

 May mga pasilidad usab sa sanitasyon sa palasyo. Nakaplagan ang mga banyo nga dunay mga humolanan nga gama sa tisa ug mga kasilyas nga walay mga pungkoanan. Ang mga salog ug mas ubos nga bahin sa mga paril niining mga lawaka gibulitan ug aspalto isip proteksiyon. Ang hugaw nga tubig gipaagos diha sa mga imburnal nga tisa, ug ang mga tubo nga yutang kulonon nga gibulitan ug aspalto magamit pa gihapon paglabay sa mga 3,500 ka tuig. Sa dihang nataptan ug makamatay nga sakit ang tulo ka babaye gikan sa harianong puy-anan sa mga babaye, ang mga instruksiyon estrikto. Ang masakitong babaye kinahanglang ilain ug ikuwarentinas. “Walay moinom ginamit ang iyang kopa, mokaon diha sa iyang lamesa, molingkod sa iyang lingkoranan.”

Unsay Atong Makat-onan Gikan sa Karaang mga Papan?

Si Parrot ug ang iyang tem nakakaplag ug mga 20,000 ka cuneiform nga mga papan nga sinulat sa pinulongang Akadianhon. Ang mga papan gilangkoban ug mga sulat maingon man sa administratibo ug ekonomikanhong mga sinulat. Sa maong mga papan, un-tersiya lamang niini ang napublikar. Bisan pa niana, kini gilangkoban ug 28 ka tomo. Unsay kapuslanan niini? “Sa wala pa makaplagi ang maong mga papan sa Mari,” matod pa ni Jean-Claude Margueron, direktor sa Mari Archaeological Mission, “halos wala kamiy nahibaloan bahin sa kasaysayan, mga organisasyon, ug adlaw-adlaw nga kinabuhi sa Mesopotamia ug Sirya sa sinugdanan sa ikaduhang milenyo. Tungod sa maong mga papan, mahimo nang isulat ang bug-os nga mga kapitulo sa kasaysayan.” Sama sa giingon ni Parrot, ang mga papan “nagbutyag sa makapahinganghang mga kasamahan tali sa mga tawo nga gihisgotan niini ug sa gisulti kanato sa Bag-ong Testamento bahin sa yugto sa mga Patriarka.”

Ang mga papan nga nakaplagan sa Mari nagpatin-aw usab sa pipila ka teksto sa Bibliya. Pananglitan, ang mga papan nagpadayag nga ang pag-ilog sa mga asawa ug mga puyopuyo sa usa ka kaaway “mao gayoy sagad himoon sa usa ka hari sa maong panahon.” Ang tambag sa maluibong Ahitopel ngadto sa anak lalaki ni Haring David nga si Absalom nga makigdulog sa mga puyopuyo sa iyang amahan karaan na diay nga ideya.—2 Samuel 16:21, 22.

Aduna nay 41 ka pagpangubkob nga gihimo sa Tell Hariri sukad sa 1933. Apan hangtod karon, 8 ektaryas pa lamang sa 110 ektaryas ang nasusi. Lagmit, daghan pang makaiikag nga mga kaplag ang makubkoban sa Mari, ang karaang rayna sa desyerto.

[Footnote]

[Mapa sa panid 10]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Persianhong Gulpo

Ur

MESOPOTAMIA

Euprates

MARI

ASIRYA

Haran

ANATOLIA

CANAAN

Jerusalem

Dagat Mediteranyo (Dakong Dagat)

[Hulagway sa panid 11]

Niini nga dokumento si Haring lahdun-Lim sa Mari nagpasiatab bahin sa iyang pagpanukod

[Hulagway sa panid 11]

Ang pagkakaplag niining estatwa ni Lamgi-Mari maoy hinungdan nga ang Mari positibong nailhan

[Hulagway sa panid 12]

Si Ebih-Il, ang opisyal sa Mari, nga nag-ampo

[Hulagway sa panid 12]

Podyum diha sa palasyo, diin ang estatwa sa usa ka diyosa mahimong nagbarog

[Hulagway sa panid 12]

Mga gun-ob sa Mari, nga nagpakita sa konstruksiyon ginamit ang wala-mapagba nga tisa

[Hulagway sa panid 12]

Banyo sa palasyo

[Hulagway sa panid 13]

Monyumento sa kadaogan ni Naram-Sin, ang naglumpag sa Mari

[Hulagway sa panid 13]

Mga 20,000 ka cuneiform nga mga papan nakaplagan sa mga gun-ob sa palasyo

[Picture Credit Line sa panid 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines sa panid 11]

Document: Musée du Louvre, Paris; statue: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines sa panid 12]

Statue: Musée du Louvre, Paris; podium and bathroom: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Picture Credit Lines sa panid 13]

Victory stele: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)