Harianong Bibliya—Usa ka Talagsaong Kalamposan sa Katitikan

ANG barko migikan sa Espanya aron mopaingon sa peninsula sa Italya sayo sa ika-16 ka siglo. Didto sa luwang sa barko nabutang ang bililhon kaayong kargamento—ang kadaghanan sa naimprentang mga kopya sa Complutensian Polyglot Bible nga gipatik tali sa 1514 ug 1517. Kalit mihuros ang kusog nga bagyo. Nakigbisog ang tripulante sa pagluwas sa barko, apan napakyas ang ilang paningkamot. Ang barko nalunod uban sa bililhon kaayong kargamento.

Tungod sa maong katalagman, gikinahanglan ang usa ka bag-ong edisyon sa Polyglot Bible. Sa ngadtongadto, ang ekspertong magpapatik nga si Christophe Plantin midawat niadtong lisod nga trabaho. Siya nagkinahanglan ug usa ka datong esponsor nga mogasto sa maong dako kaayong trabaho, busa iyang gihangyo si Felipe II, hari sa Espanya, nga mahimong opisyal nga esponsor. Sa wala pa siya modesisyon, gikonsulta sa hari ang nagkalainlaing Katsila nga mga eskolar, nga apil kanila ang inilang eskolar sa Bibliya nga si Benito Arias Montano. Miingon siya kang Haring Felipe: “Gawas nga kini makahatag ug sagradong pag-alagad sa Diyos ug kaayohan sa simbahan sa tibuok kalibotan, kini makahimaya usab sa harianong ngalan sa Imong Kamahalan ug makadugang sa imong personal nga kadungganan.”

Ang rebisadong edisyon sa Complutensian Polyglot mahimong usa ka  talagsaong kasangkapan sa kaugmaran sa kultura, mao nga si Felipe midesisyon nga iyang suportahan sa bug-os kasingkasing ang proyekto ni Plantin. Iyang gitugyan kang Arias Montano ang dako kaayong trabaho sa pag-edit sa basahon nga gitawag sa ulahi ug Harianong Bibliya, o ang Antwerp Polyglot. a

Interesado kaayo si Felipe sa pag-uswag sa trabaho sa Polyglot Bible nga siya mihangyo nga padalhan ug koreksiyonanan pang mga kopya. Natural lang, dili gusto ni Plantin nga maghulat hangtod ang mga kopya ikapadala ngadto sa Espanya gikan sa Antwerp, mabasa ug makoreksiyonan sa hari, ug unya mahibalik. Ang resulta mao nga si Felipe nakadawat lang sa unang naimprentang mga kopya ug lagmit sa pipila lang ka unang mga panid. Kasamtangan, si Montano nagpadayon sa seryosong pagbasa ug pagkoreksiyon sa naimprentang mga kopya uban sa bililhong tabang sa tulo ka propesor sa Louvain ug sa tin-edyer nga anak babaye ni Plantin.

Usa nga Nahigugma sa Pulong sa Diyos

Si Arias Montano walay suliran sa pagpakig-uban sa mga eskolar sa Antwerp. Siya naangayan ni Plantin tungod sa iyang liberal nga panghunahuna, ug ang ilang panaghigala ug kooperasyon mihangtod sa tibuok nilang kinabuhi. Si Montano ilado sa iyang talagsaong kinaadman ug gugma sa Pulong sa Diyos. b Samtang batan-on pa, siya maikagon kaayo nga makahuman sa iyang sekular nga pagtuon aron ikadeboto ang iyang kaugalingon sa pagtuon sa Kasulatan.

 Nagtuo si Arias Montano nga ang usa ka hubad sa Bibliya kinahanglang literal kutob sa mahimo. Siya naningkamot sa paghubad nga eksakto kon unsay nasulat sa orihinal nga teksto, aron ang magbabasa makabasa sa tinuod nga Pulong sa Diyos. Gisunod ni Montano ang panultihon ni Erasmus, kinsa miawhag sa mga eskolar nga “iwali si Kristo pinasukad sa nahisulat sa orihinal nga mga pinulongan.” Ang kahulogan sa orihinal nga mga pinulongan sa Kasulatan wala mahibaloi sa katawhan sulod sa daghang siglo tungod kay lisod masabtan ang Latin nga mga hubad.

Paghan-ay sa Harianong Bibliya

Ang tanang manuskrito nga giandam ug girebisar ni Alfonso de Zamora alang sa pag-imprenta sa Complutensian Polyglot nakuha ni Arias Montano, nga maoy iyang gigamit alang sa Harianong Bibliya. c

Ang Harianong Bibliya sa sinugdan giplano ingong ikaduhang edisyon sa Complutensian Polyglot, apan kana nahimong labaw pa kay sa usa ka yanong rebisyon. Ang Hebreohanong teksto ug ang Gregong teksto sa Septuagint gikuha gikan sa Complutensian Bible; unya gidugang ang bag-ong mga teksto ug ang dakong apendise. Sa kataposan, ang bag-ong Polyglot may walo ka tomo. Gidangtag lima ka tuig ang pag-imprenta, gikan sa 1568 hangtod sa 1572—nga hamubo kaayong panahon kon hunahunaon ang pagkakuti sa trabaho. Sa kataposan, 1,213 ka kopya ang naimprenta.

Samtang ang Complutensian Polyglot sa 1517 maoy “usa ka timaan sa arte sa tipograpiya,” gilupig kini sa bag-ong Antwerp Polyglot tungod sa teknikal nga mga hiyas ug unod niini. Kadto laing talagsaong kalamposan sa kasaysayan sa pag-imprenta ug, mas hinungdanon pa, sa pag-andam ug nalunsayng mga kopya ingong basehanan sa mga paghubad sa Bibliya.

Mga Pangdaot Gikan sa mga Kaaway sa Pulong sa Diyos

Dili ikatingala, nanungha sa wala madugay ang mga kaaway sa kasaligang hubad sa Bibliya. Bisan pag ang Antwerp Polyglot aprobado sa papa ug si Arias Montano may reputasyon ingong  tinahod nga eskolar, may mga nag-akusar kaniya ngadto sa Inkwisisyon. Ang mga magsusupak miingon nga ang iyang trabaho nagpadayag nga ang bag-ong rebisadong Latin nga teksto ni Santes Pagninus mas tukma nga hubad sa Hebreohanon ug Gregong orihinal nga mga teksto kay sa Vulgate, nga gihubad nga mas una ug daghang siglo. Giakusar usab nila si Montano nga mikonsulta sa orihinal nga mga pinulongan sa iyang tinguha nga makahimo ug tukmang hubad sa Bibliya—usa ka pamaagi nga giisip nilang buhat sa usa ka erehes.

Nagpatuo pa gani ang Inkwisisyon nga “ang Hari wala makadawat ug dakong kadungganan pinaagi  sa iyang pag-esponsor sa maong proyekto.” Naguol sila nga wala hatagi ni Montano ug igong awtoridad ang aprobado nga Vulgate. Bisan pa sa maong mga akusasyon, wala sila makakaplag ug igong ebidensiya sa pagsaway kang Montano o sa iyang Polyglot Bible. Sa kadugayan, ang Harianong Bibliya napopular kaayo, ug gigamit isip usa ka aprobadong basahon diha sa nagkalainlaing mga unibersidad.

Usa ka Mapuslanong Kasangkapan sa Paghubad sa Bibliya

Bisan pag dili katuyoan nga ang Antwerp Polyglot mahimong usa ka basahon alang sa publiko, kini sa wala madugay nahimong usa ka mapuslanong kasangkapan alang sa mga maghuhubad sa Bibliya. Sama sa nauna niini, ang Complutensian Polyglot, kini nakatabang sa pagpalunsay sa mga teksto sa Kasulatan nga diha na niadto. Nakatabang usab kini sa mga maghuhubad sa pagpauswag sa ilang pagsabot sa orihinal nga mga pinulongan. Kining basahona gigamit sa paghubad sa Bibliya ngadto sa daghang dagkong mga pinulongan sa Uropa. Pananglitan, ang The Cambridge History of the Bible nagtaho nga ang mga maghuhubad sa nabantog nga King James Version o Authorized Version sa 1611 migamit sa Antwerp Polyglot ingong bililhong tabang sa paghubad sa karaang mga pinulongan. Dakog epekto usab ang Harianong Bibliya diha sa duha ka hinungdanong mga Polyglot Bible nga napatik sa ika-17 ka siglo.—Tan-awa ang kahong “Ang mga Polyglot Bible.”

Usa sa daghang kaayohan sa Antwerp Polyglot mao nga sa unang higayon duna nay Syriac nga bersiyon sa Gregong Kasulatan nga magamit sa mga eskolar sa Uropa. Ang maong Syriac nga teksto gipatik tapad sa literal Latin nga hubad. Kana mapuslanon kaayo nga dinugang, sanglit ang Syriac maoy usa sa labing karaang mga hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Nga may petsa nga ikalimang siglo K.P., ang Syriac nga bersiyon gipasukad sa mga manuskrito nga may petsa nga ikaduhang siglo K.P. Sumala sa The International Standard Bible Encyclopedia, “giila sa kadaghanan ang kahinungdanon sa [Syriac] Peshitta alang sa pag-analisar sa teksto. Usa kini sa labing karaan ug labing hinungdanong mga tinubdan sa impormasyon bahin sa karaang mga tradisyon.”

Ang mapintas nga dagat o ang mga pagdaot sa Katsilang Inkwisisyon wala makapugong sa pagtungha pag-usab niadtong 1572 sa mas maayo ug pinadak-ang bersiyon sa Complutensian Polyglot nga mao ang Harianong Bibliya. Ang kasaysayan sa Harianong Bibliya o Antwerp Polyglot maoy laing panig-ingnan sa mga paningkamot sa sinserong mga tawo nga depensahan ang Pulong sa Diyos.

Nahibalo man sila niini o wala, tungod sa ilang dili-mahakogong paghago, gipadayag niining dedikadong mga lalaki ang kamatuoran sa matagnaong mga pulong ni Isaias. Halos tulo ka libo ka tuig kanhi, siya misulat: “Ang lunhawng balili nalaya, ang bulak nalawos; apan kon bahin sa pulong sa atong Diyos, kini mohangtod sa panahong walay tino.”—Isaias 40:8.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 13]

“Kon bahin sa pulong sa atong Diyos, kini mohangtod sa panahong walay tino”

[Kahon/Mga hulagway sa panid 12]

ANG MGA POLYGLOT BIBLE

“Ang usa ka Polyglot Bible maoy Bibliya nga adunay teksto diha sa nagkalainlaing pinulongan,” nagpatin-aw ang Katsila nga eskolar nga si Federico Pérez Castro. “Hinuon, ang termino kasagarang nagtumong sa mga Bibliya nga adunay Kasulatanhong teksto diha sa orihinal nga mga pinulongan. Niining limitadong kahulogan sa termino, diyutay ra kaayo ang polyglot nga mga Bibliya.”

1. Ang Complutensian Polyglot (1514-17), nga giesponsor ni Kardinal Cisneros, naimprenta sa Alcalá de Henares, Espanya. Ang unom ka tomo niini naundan sa teksto sa Bibliya diha sa upat ka pinulongan: Hebreohanon, Grego, Aramaiko, ug Latin. Kini ang gibasehan sa mga maghuhubad sa ika-16 ka siglo sa Hebreohanon-Aramaikong Kasulatan.

2. Ang Antwerp Polyglot (1568-72), nga giedit ni Benito Arias Montano, nagdugang sa Syriac Peshitta nga bersiyon sa Kristohanon Gregong Kasulatan ug sa Aramaic Targum ni Jonathan ngadto sa Complutensian nga teksto. Ang Hebreohanong teksto, nga adunay mga tumbok sa bokales ug mga marka sa aksinto, girebisar sumala sa gidawat nga Hebreohanong teksto ni Jacob ben Hayyim. Busa kini nahimong usa ka basehanang teksto sa Hebreohanong Kasulatan alang sa mga maghuhubad sa Bibliya.

3. Ang Paris Polyglot (1629-45) giesponsor sa Pranses nga abogadong si Guy Michel le Jay. Inspirado kana sa Antwerp Polyglot, bisan pag kini naundan usab ug Samarianhon ug Arabikong mga teksto.

4. Ang London Polyglot (1655-57), nga giedit ni Brian Walton, gipasukad usab sa Antwerp Polyglot. Nalakip sa maong Polyglot ang karaang mga hubad sa Bibliya ngadto sa Etiopianhon ug Persianhon nga mga pinulongan, bisan pag ang maong mga bersiyon wala kaayo makahatag ug dugang nga katin-awan sa teksto sa Bibliya.

[Credit Lines]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Hulagway sa panid 9]

Si Felipe II, hari sa Espanya

[Credit Line]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Hulagway sa panid 10]

Si Arias Montano

[Credit Line]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Hulagway sa panid 10]

Orihinal nga mga imprentahan sa Antwerp, Belgium

[Credit Line]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Mga hulagway sa panid 11]

Wala: Si Christophe Plantin ug ang panid sa titulo sa Antwerp Polyglot

[Credit Line]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Hulagway sa panid 11]

Ibabaw: Exodo kapitulo 15 diha sa upat ka lindog sa teksto

[Picture Credit Line sa panid 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Picture Credit Line sa panid 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid