Ang Atong Talagsaong Sistema sa Adlaw​—Kon sa Unsang Paagi Kini Mitungha

DAGHAN ang hinungdan kon nganong talagsaon ang nahimutangan sa atong sistema sa adlaw diha sa uniberso. Ang atong sistema sa adlaw nahimutang tali sa duha ka espayral nga mga gaway-gaway sa Milky Way diha sa usa ka dapit nga dili kaayo daghag bituon. Halos tanang bituon nga atong makita panahon sa kagabhion halayo kaayo kanato nga kini morag mga tulbok na lang sa kahayag kon tan-awon pinaagi sa dagko kaayong mga teleskopyo. Angay bang diha mahimutang ang atong sistema sa adlaw?

Kon ang atong sistema sa adlaw duol pa sa tungatunga sa Milky Way, maagoman unta nato ang makadaot nga mga epekto sa pagkaanaa sa nagdasok nga mga bituon. Pananglitan, ang pagbiyo sa yuta lagmit nga mabalda, ug kana makaapekto pag-ayo sa kinabuhi sa tawo. Sa pagkatinuod, ang sistema sa adlaw dayag nga anaa sa eksaktong posisyon diha sa galaksiya aron malikayan kini ug ang uban pang mga kapeligrohan, sama sa sobrang pag-init sa dihang moagi kini sa mga panganod sa gas ug sa pagkawalay panalipod niini sa namuto nga mga bituon ug sa ubang tuboran sa makamatay nga radyasyon.

Ang adlaw maoy matang sa bituon nga haom sa atong mga panginahanglan. Dili mag-usab-usab ang kainiton niini, kini malungtaron, ug dili sobra ka dako ni sobra ka init. Ang kadaghanang bituon sa atong galaksiya mas gamay kay sa atong adlaw ug wala magtagana sa hustong matang sa kahayag ni sa hustong sukod sa kainit nga makapatunhay sa kinabuhi diha sa usa ka planeta nga sama sa yuta. Gawas pa, kadaghanang bituon nahugpong sa usa o sa mas daghan pang bituon tungod sa grabidad ug nagbiyo sa usag usa. Apan, ang atong adlaw nag-inusara. Lagmit nga mausab-usab ang orbito sa mga planeta diha sa atong sistema sa adlaw kon maapektohan kita sa puwersa sa grabidad sa duha o mas daghan pang adlaw.

Ang laing hinungdan kon nganong talagsaon ang atong sistema sa adlaw mao nga ang dagkong mga planeta nga linginon ug mga orbito nahimutang nga layo sa adlaw ug busa dili makaapektar sa puwersa sa grabidad sa mga planeta nga duol sa adlaw sama sa yuta. * Hinunoa, kining mga planeta nga layo sa adlaw nagsilbing panalipod batok sa makadaot nga mga butang pinaagi sa pagsuhop ug pagsagang niini. “Dili kaayo daghan ang mga asteroid ug mga kometa nga mohagsa sa yuta tungod kay anaa may dagko, halos gas ray sulod nga mga planeta sama sa Jupiter nga anaa sa unahan nato,” misaysay ang mga siyentipiko nga si Peter D. Ward ug Donald Brownlee diha sa ilang librong Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe. Nadiskobrehan ang ubang mga sistema sa adlaw nga adunay dagkong mga planeta. Apan kasagaran niining dagkong mga planeta adunay mga orbito nga magpameligro sa mas gagmayng mga planeta sama sa yuta.

Ang Papel sa Bulan

Sukad sa karaang mga panahon, ang mga tawo nahingangha na sa atong bulan. Nainspirar niini ang mga magbabalak ug mga musikero. Pananglitan, ang usa ka karaang Hebreohanong magbabalak naghubit sa bulan ingong ‘lig-ong natukod hangtod sa panahong walay tino, ug usa ka matinumanong saksi sa kalangitan.’—Salmo 89:37.

Ang usa ka hinungdanong paagi nga ang bulan nakaapektar sa kinabuhi dinhi sa yuta mao nga ang grabidad niini maoy nagkontrolar sa paghunas ug pagtaob sa dagat. Ang paghunas ug pagtaob giisip nga adunay hinungdanong epekto sa mga sulog sa dagat, nga, sa baylo, may hinungdanong epekto sa atong klima.

 Ang laing hinungdanong katuyoan sa atong bulan mao nga tungod sa grabidad niini, dili magusab-usab ang paghirig sa ehe sa yuta inigbiyo niini sa adlaw. Sumala sa siyentipikanhong magasin nga Nature, kon wala ang bulan, ang paghirig sa ehe sa yuta mag-usab-usab sulod sa taas nga panahon gikan sa “duolan sa 0 [grado] ngadto sa 85 [grado].” Handurawa lang kon ang ehe sa yuta wala maghirig! Dili nato masinati ang makapahimuot nga pag-usab-usab sa panahon ug mag-antos kita tungod sa kakulang ug ulan. Tungod sa paghirig sa yuta, ang mga temperatura dili mahimong sobra kainit o kabugnaw, sa ingon magpabilin kitang buhi. “Nagdepende sa Bulan ang kamakanunayon sa atong presenteng klima,” mihinapos ang astronomo nga si Jacques Laskar. Aron matuman kining maong papel, ang atong bulan dako—mas dako kay sa mga bulan sa dagkong mga planeta.

Ang lain pang kapuslanan sa bulan, sumala sa giingon sa magsusulat sa karaang basahon sa Bibliya sa Genesis, mao nga ang bulan nagsilbing kahayag panahon sa kagabhion.—Genesis 1:16.

Kini ba Mitungha nga Sulagma Lamang o May Katuyoan?

Unsaon pagpatin-aw sa usa ang dungang pagtungha sa daghang butang nga wala lamang magpaposible sa paglungtad sa kinabuhi dinhi sa yuta kondili naghimo usab niining makalilipay? Mopatim-aw nga adunay duha lamang ka katin-awan. Ang una mao nga kining tanang tinuod nga mga panghitabo mitungha nga sulagma lamang ug walay katuyoan. Ang ikaduha mao nga adunay intelihenteng persona nga nagpatungha niana.

Libolibo ka tuig kanhi, ang Balaang Kasulatan nag-ingon nga ang atong uniberso gidisenyo ug gihimo sa usa ka Maglalalang—ang Labing Gamhanang Diyos. Kon tinuod na, nagpasabot nga ang mga kahimtang nga naglungtad sa atong sistema sa adlaw wala motungha nga sulagma lamang kondili maoy bunga sa tinuyong pagdisenyo. Ang Maglalalang naghatag kanato ug usa ka sinulat nga asoy bahin sa mga lakang nga iyang gihimo aron mapatungha ang kinabuhi dinhi sa yuta. Matingala ka tingali sa pagkahibalo nga bisan tuod kining asoya gisulat mga 3,500 ka tuig na kanhi, ang mga hitabo sa kasaysayan sa uniberso nga gihubit diha niana motakdo gayod sa kon unsay gituohan sa mga siyentipiko nga nahitabo. Kining maong asoy anaa sa basahon sa Bibliya sa Genesis. Tagda kon unsay giingon niana.

Ang Asoy sa Genesis Bahin sa Paglalang

“Sa sinugdan gilalang sa Diyos ang mga langit ug ang yuta.” (Genesis 1:1) Ang pasiunang mga pulong sa Bibliya nagtumong sa paglalang sa atong sistema sa adlaw, lakip na sa atong planeta, maingon man sa mga bituon diha sa bilyonbilyong galaksiya nga naglangkob sa atong uniberso. Sumala sa Bibliya, dihay higayon nga ang nawong sa yuta “walay porma ug awaaw.” Walay mga kontinente ug mabungahong yuta. Apan ang sunod nga mga pulong nagpasiugda sa giingon sa mga siyentipiko nga  labing-hinungdanong kinahanglanon aron ang planeta makapatunhay ug kinabuhi—abundang tubig. Ang espiritu sa Diyos “naglihok ngadto-nganhi ibabaw sa nawong sa mga tubig.”—Genesis 1:2.

Aron magpabiling likido ang tubig nga anaa sa nawong niini, kinahanglang eksakto ang gilay-on sa planeta gikan sa adlaw. “Ang Mars bugnaw ra, ang Venus init ra, ang yuta eksakto gayod ug temperatura,” miingon ang siyentipiko sa mga planeta nga si Andrew Ingersoll. Sa samang paagi, aron motubo ang tanom, gikinahanglan ang igong kahayag. Ug takos tagdon nga ang asoy sa Bibliya nagtaho nga sa unang yugto sa paglalang, gipahinabo sa Diyos nga ang kahayag sa adlaw molapos sa dagtom nga panganod sa alisngaw nga naglimin sa kadagatan samag “limin” sa bata.—Job 38:4, 9; Genesis 1:3-5.

Sa mosunod nga mga bersikulo sa Genesis, atong mabasa nga gipatungha sa Maglalalang ang gitawag sa Bibliya nga “hawan.” (Genesis 1:6-8) Kining maong hawan puno ug mga gas nga naglangkob sa atmospera sa yuta.

Dayon gipatin-aw sa Bibliya nga giusab sa Diyos ang walay-porma nga nawong sa yuta aron motungha ang mamalang yuta. (Genesis 1:9, 10) Dayag nga iyang gipahinabo nga masiak ug mairog ang taklap sa yuta. Tungod niini, lagmit milawom ang salog sa dagat ug migimaw ang mga kontinente.—Salmo 104:6-8.

Sa wala matino nga panahon kanhi, gilalang sa Diyos ang mikroskopikong mga lumot sa dagat. Ginamit ang enerhiya gikan sa adlaw, kining modaghan-rag-iya, usay-selula nga mga organismo naghimo sa carbon dioxide nga pagkaon ug sa samang higayon nagpagula ug oksiheno ngadto sa atmospera. Kining kahibulongang proseso mipaspas sa ikatulong yugto sa paglalang tungod sa paglalang sa mga tanom nga sa ngadtongadto milukop sa yuta. Busa miuswag ang gidaghanon sa oksiheno diha sa atmospera, nga nagpaposible nga motunhay ang kinabuhi sa mga tawo ug mananap pinaagi sa pagginhawa.—Genesis 1:11, 12.

Aron magmabungahon ang yuta, gipahinabo sa Maglalalang nga mabuhi diha sa yuta ang lainlaing mga mikroorganismo. (Jeremias 51:15) Kining gagmitoyng mga linalang magdugta sa patayng materya ug magresiklo sa mga elemento nga magamit sa mga tanom aron kini motubo. Ang linaing mga matang sa bakterya diha sa yuta mokuhag nitroheno gikan sa hangin ug itagana kining hinungdanong elemento ngadto sa mga tanom aron kini motubo. Katingalahan nga ang usa ka kasarangang hakop sa tabunok nga yuta mahimong adunay unom ka bilyong mikroorganismo!

Ang Genesis 1:14-19 naghubit sa pagtungha sa adlaw, bulan, ug mga bituon sa ikaupat nga yugto sa paglalang. Sa sinugdan, morag mosumpaki kini sa nag-unang katin-awan sa Kasulatan. Apan, hinumdomi nga si Moises, ang nagsulat sa Genesis, nagsulat sa asoy sa paglalang sumala sa panglantaw sa usa nga anaa sa yuta, kon diha pay tawo niadtong tungora. Dayag nga makita na dinhi sa yuta ang adlaw, bulan, ug mga bituon nianang panahona.

Ang asoy sa Genesis nag-ingon nga ang mga linalang sa dagat mitungha sa ikalimang yugto sa paglalang ug ang mga mananap sa mamala ug ang tawo mitungha sa ikaunom.—Genesis 1:20-31.

 Ang Yuta Gihimo Aron Kalipayan

Dili ba makahunahuna ka nga ang kinabuhi dinhi sa yuta, nga mitungha sumala sa gihubit sa asoy sa Genesis, gihimo aron kalipayan? Nasinati mo na ba sukad nga sa pagmata nimo sanag ang adlaw, nakahanggap kag lab-as nga hangin, ug nalipay ka tungod kay buhi ka? Tingali nagsuroy-suroy ka sa usa ka hardin ug nalingaw ka sa katahom ug kahumot sa mga bulak. O tingali nagsuroysuroy ka sa kakahoyan ug mipupo ug usa ka lamian nga prutas. Ang maong makalilipayng mga kasinatian dili unta nimo matagamtam kon wala pa ang mosunod: (1) abundang tubig sa yuta, (2) eksaktong kainit ug kahayag gikan sa adlaw, (3) atong atmospera, nga may eksaktong panagsagol sa mga gas, ug (4) tabunok nga yuta.

Kining tanan—nga wala sa Mars, Venus, ug sa atong silingang mga planeta—wala motungha nga sulagma lamang. Kini gipasibo pag-ayo aron mahimong makalilipay ang kinabuhi dinhi sa yuta. Ingon sa ipakita sa sunod nga artikulo, ang Bibliya nag-ingon usab nga ang Maglalalang nagdisenyo sa atong matahom nga planeta aron molungtad kini sa walay kataposan.

[Footnote]

[Kahon sa panid 6]

“Kon ako ingong geologo pasaysayon sa mubo sa among modernong mga ideya bahin sa sinugdanan sa yuta ug sa pagkaugmad sa kinabuhi diha niana ngadto sa yanong mga tawo sa banika, sama sa mga tribo kang kinsa gitumong ang Basahon sa Genesis, ang kinamaayohan nakong mahimo mao ang pagsunod pag-ayo kon unsay gisulti diha sa unang kapitulo sa Genesis.”—Geologo nga si Wallace Pratt.

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

KINAMAAYOHANG DAPIT SA PAGTUON SA UNIBERSO

Kon ang adlaw nahimutang pa sa ubang mga dapit diha sa atong galaksiya, dili unta nato maklaro ang mga bituon. “Ang atong Sistema sa Adlaw,” matod pa sa librong The Privileged Planet, “nahimutang . . . nga halayo sa abogon, hilabihan ka hayag nga mga rehiyon, ug tungod niini maklaro nato ang duol nga mga bituon ug ang halayong mga bahin sa uniberso.”

Dugang pa, ang gidak-on sa bulan ug ang gilay-on niini gikan sa yuta igo lamang aron motabon kini sa adlaw panahon sa eklipse sa adlaw. Kining talagsaon, makapahinganghang mga hitabo nakapaarang sa mga astronomo sa pagtuon sa adlaw. Tungod sa maong mga pagtuon nabutyag nila ang daghang impormasyon kon sa unsang paagi mosidlak ang mga bituon.

[Hulagway sa panid 5]

Igo ang gidak-on sa bulan mao nga dili mag-usab-usab ang paghirig sa ehe sa yuta

[Mga hulagway sa panid 7]

Unsay nakapaposible sa kinabuhi dinhi sa yuta? Abundang tubig, eksaktong kahayag ug kainit, atmospera, ug tabunok nga yuta

[Credit Lines]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.