Ang Unang Bibliya nga Portuges—Sugilanon sa Pagkamalahutayon

“SIYA nga molahutay magmalamposon.” Kini nga panultihon makita sa unang panid sa pulyeto nga gisulat ni João Ferreira de Almeida sa ika-17ng siglo. Wala nay mas haom pa nga paghubit bahin sa usa ka tawo nga naggugol sa iyang tibuok kinabuhi sa paghubad ug pagpatik sa Bibliya sa pinulongang Portuges.

Si Almeida natawo niadtong 1628 sa Torre de Tavares, nga usa ka baryo sa amihanang Portugal. Kay ilong tuwapos na, siya gisagop sa iyang uyoan nga monghe sa Lisbon, Portugal. Gituohan sa kadaghanan nga samtang nagtuon sa pagkapari, si Almeida maayong pagkaedukar nga maoy nakatabang kaniya nga mahimong hawod kaayo sa mga pinulongan bisag batan-on pa.

Apan, dili gayod unta magamit ni Almeida ang maong kahibalo diha sa paghubad sa Bibliya kon wala pa siya mobiya sa Portugal. Samtang gipabahaan sa Repormasyon ug Bibliya ang amihanan ug sentral Uropa sa ilang kaugalingong pinulongan, ang Portugal nailalom gihapon sa Inkwisisyong Katoliko. Ang masakpan nga nagbaton ug Bibliya sa lokal nga pinulongan ipaatubang sa hukmanan sa Inkwisisyon. a

Aron makaikyas niining mapig-otong kahimtang, si Almeida mibalhin sa Netherlands sa pag-edad niyag 14 anyos. Dayon, siya mibiyahe paingon sa Asia, agi sa Batavia (karon Jakarta), Indonesia, nga hedkuwarter kaniadto sa Dutch East India Company sa Habagatan-sidlakang Asia.

Usa ka Tin-edyer nga Maghuhubad

Sa hapit nang matapos ang iyang panaw sa Asia, dihay nahitabong dakong kausaban sa kinabuhi ni Almeida. Sa naglawig  siya gikan sa Batavia paingon sa Malacca (karon Melaka), sa kasadpang Malaysia, nakakita siyag Kinatsila nga pulyeto sa Protestante nga nag-ulohang Diferencias de la Cristianidad (Sayop nga mga Pagtulon-an sa Kakristiyanohan). Gawas pa nga giyagyag niini ang bakak nga mga doktrina, may giingon usab kini nga nakapainteres sa batan-ong si Almeida: “Ang paggamit ug dili masabtan nga pinulongan diha sa simbahan, bisan pag nagahimaya sa Diyos, dili gayod magpulos sa mga mamiminaw nga dili makasabot.”—1 Corinto 14:9.

Busa si Almeida nakaingon: Ang solusyon aron mayagyag ang sayop nga mga doktrina sa relihiyon mao ang paghimo sa Bibliya nga masabtan sa tanan. Pag-abot niya sa Malacca, nakombertir siya sa relihiyong Protestante (Dutch Reformed) ug misugod dayon siya paghubad sa pipila ka bahin sa Ebanghelyo gikan sa Kinatsila ngadto sa Portuges ug gipanagtag kini “ngadto sa mga tawo nga buot gayod makahibalo sa kamatuoran.” b

Paglabay sa duha ka tuig, gisugdan ni Almeida ang mas dakong buluhaton—ang paghubad sa tibuok Kristohanon Gregong Kasulatan gikan sa Latin Vulgate. Iya kining natapos nga walay usa ka tuig, nga talagsaon kaayo alang sa usa ka 16 anyos! Dayon walay kahadlok nga nagpadala siya ug kopya sa iyang hubad ngadto sa Olandes nga gobernador-heneral sa Batavia aron kini mapatik. Lagmit nga ang iyang hubad gipadala sa Reformed Church sa Batavia ngadto sa Amsterdam, apan namatay ang tigulang nga ministro nga gipadalhan niini, ug nawagtang ang gipadalang hubad ni Almeida.

Sa dihang gihangyo siya sa paghimog kopya sa iyang hubad alang sa kongregasyong Protestante sa Ceylon (karon Sri Lanka) sa 1651, nahibaloan ni Almeida nga wala na ang orihinal nga kopya diha sa tipiganan sa mga dokumento sa simbahan. Wala ra siya mahigawad kay nakakaplag siyag usa ka kopya—lagmit ang una niyang hubad—ug pagkasunod tuig, iyang narebisar ang mga Ebanghelyo ug ang basahon sa Buhat. Siya gibayran sa konsilyo sa Reformed Church sa Batavia ug 30 ka guilder (kuwarta kaniadto sa Netherlands). Kini “gamay ra nga kantidad kon itandi sa kadako sa iyang kahago,” misulat ang usa sa mga kauban ni Almeida.

Bisan wala siya hatagi ug importansiya, wala mohunong si Almeida sa paghubad, ug pagka-1654 nagpadala siya ug rebisyon sa tibuok Bag-ong Tugon. Sa makausa pa, nagplano na usab sila sa pagpatik niini, apan wala gihapon silay nahimo gawas lang sa pagsulat ug pipila ka kopya nga magamit sa pipila ka simbahan.

Gihukman sa Inkwisisyon

Sa misunod nga mga tuig, puliki si Almeida sa iyang pagkapastor ug pagkamisyonaryo. Niadtong 1656, siya nahimong pastor ug giasayn siya sa Ceylon, diin hapit siyang mayataki sa elepante, ug gikan didto siya gipadala sa India ingong usa sa unang Protestanteng mga misyonaryo didto.

Si Almeida nakombertir sa pagka-Protestante nga nag-alagad sa langyawng nasod. Busa, giisip siya nga apostata ug traydor sa mga tawo diha sa Portuges-ug-sinultihang mga komunidad nga iyang giduaw. Tungod sa iyang way-lipodlipod nga pagsaway sa pagkaimoral sa mga klero ug sa iyang pagyagyag sa mga doktrina sa Iglesya Katolika, siya gikontrahan sa Katolikong mga misyonaryo. Ang ilang pagkontra kang Almeida natapos sa 1661 sa dihang gisentensiyahan siyag  kamatayon sa hukmanan sa Inkwisisyon sa Goa, India, tungod kay nagtudlo kono siya ug bakak nga mga doktrina. Kay wala siya didto niadtong higayona, sila naghimog tawo-tawo nga kamay-ong ni Almeida ug gisunog kana. Tingali nabalaka sa pagkaagresibo ni Almeida nga mangatarongan, gipabalik siya sa Batavia sa Olandes nga gobernador-heneral wala madugay human niadto.

Si Almeida puliki kaayo sa pagkamisyonaryo, apan wala gayod siya malimot nga gikinahanglan gayod ang Bibliya sa pinulongang Portuges. Sa pagkatinuod, ang mga resulta sa pagkawalay alamag sa Bibliya nga dayag kaayo diha sa mga klero ug sa mga sakop niini nakaaghat kaniya sa paghubad sa Bibliya. Diha sa pasiunang mga pulong sa usa ka relihiyosong pulyeto sa 1668, si Almeida miingon sa iyang mga magbabasa: “Ako naglaom . . . nga sa dili madugay kamo makabaton na unya ug kompletong Bibliya sa inyong kaugalingong pinulongan, ang labing hamili nga gasa ug bahandi nga ikahatag kaninyo sa uban.”

Almeida Kontra Komite sa Rebisyon

Sa 1676, gipadala ni Almeida ang iyang kompletong hubad sa Bag-ong Tugon ngadto sa konsilyo sa Batavia aron kini rebisahon. Sukad pa sa sinugdan, dili na maayo ang relasyon ni Almeida sa mga tigrebisar. Ang biograpo nga si J. L. Swellengrebel nag-ingon nga ang Olandes-ug-pinulongan nga mga kauban ni Almeida tingali nalisdan sa pagsabot sa mga pulong nga gigamit ug estilo sa pagsulat ni Almeida. Problema usab kon unsa nga Portuges ang gamiton. Ang Portuges ba nga gigamit sa mga tawo o ang laglom nga Portuges nga lisod sabton sa kadaghanan? Kay apurado man si Almeida nga matapos dayon ang pagrebisar sa Bibliya, kanunay sila nga magkabangi sa mga tigrebisar.

Hinay kaayog dagan ang pagrebisar tungod tingali sa pagsigeg lalis ug sa kawalay interes sa mga tigrebisar. Paglabay sa upat ka tuig, ang mga tigrebisar naglalis gihapon sa unang mga kapitulo sa Lucas. Sa iyang kalagot, si Almeida nagpadala ug kopya sa iyang hubad ngadto sa Netherlands aron maimprenta kini nga wala magpahibalo kanila.

Bisan pa sa paglisod-lisod sa konsilyo aron ang pag-imprenta dili mahinayon, naimprenta ra gihapon ang Bag-ong Tugon ni Almeida sa Amsterdam sa 1681, ug ang unang mga kopya niini nakaabot sa Batavia pagkasunod tuig. Hunahunaa lang ang gibati ni Almeida sa dihang iyang nakita nga giusab sa mga tigrebisar sa Netherlands ang iyang hubad! Sanglit kulang man ug kahibalo sa Portuges ang mga tigrebisar, nakita ni Almeida nga migamit silag “salikwaot ug nagkasumpaki nga mga paghubad nga nagdaot sa kahulogan sa Balaang Kasulatan.”

Ang gobyerno sa Netherlands wala usab makaangay niini nga edisyon, busa sila nagsugo sa pagsunog sa tibuok edisyon. Apan, gikombinsir ni Almeida ang awtoridad nga magbilin ug pipila ka kopya sa kondisyon nga kinamoton pagkoreksiyon ang dagkong mga sayop niini. Kining mga kopyaha una ang gamiton samtang wala pay rebisyon.

Ang mga tigrebisar sa Batavia nagkasabot na usab nga ipadayon ang ilang pagrebisar sa Kristohanon Gregong Kasulatan ug nagsugod sa pagrebisar sa Hebreohanong Kasulatan depende sa mahuman ni Almeida. Kay nabalaka nga basin masuko na usab si Almeida, gitagoan sa konsilyo ang ilang nahuman pagrebisar diha sa tipiganan sa mga dokumento sa simbahan. Siyempre, si Almeida wala mouyon niini.

Niining higayona, ang daghang tuig nga paghago ug mga kalisod diha sa nasod nga init ug klima nakadaot pag-ayo sa iyang panglawas. Tungod niini, sa 1689, siya miluwat sa iyang mga kaakohan sa simbahan ug iyang gigugol ang iyang panahon sa paghubad sa Hebreohanong Kasulatan. Ikasubo, siya namatay sa 1691 samtang naghubad sa kataposang kapitulo sa Ezequiel.

Ang ikaduhang edisyon sa Bag-ong Tugon natapos sa wala pa siya mamatay, kini giimprenta pagka-1693. Apan sama sa unang edisyon, ang iyang hubad giusab sa dili kuwalipikadong mga tigrebisar. Sa iyang libro nga A Biblia em Portugal (Ang Bibliya sa Portugal), si G. L. Santos Ferreira nag-ingon: “Ang mga tigrebisar . . . naghimog dagkong kausaban sa maayong hubad ni Almeida,  nga nagdaot ug nagtuis sa wala mahilabti sa mga tigrebisar sa unang edisyon mao nga ang nindot nga orihinal nga hubad misamot pa kadaot.”

Nahuman ang Portuges nga Bibliya

Sa pagkamatay ni Almeida, wala nay nangusog sa pagrebisar ug pagpatik sa Portuges nga Bibliya sa Batavia. Ang Society for Promoting Christian Knowledge sa London maoy naggasto sa ikatulong edisyon sa kang Almeida nga Bag-ong Tugon sa 1711 tungod sa hangyo sa mga misyonaryo nga taga-Denmark nga giasayn sa Tranquebar, habagatang India.

Ang maong kapunongan midesisyon sa pagtukod ug imprentahanan sa Tranquebar. Apan, samtang naglawig paingon sa India, ang barko nga gikargahan sa mga materyales sa pag-imprenta ug ang suplay sa Portuges nga Bibliya gikuha sa Pranses nga mga pirata ug gibiyaan kini didto sa pantalan sa Rio de Janeiro, Brazil. Si Santos Ferreira nagsulat: “Sa katingalahan ug sa mga kahimtang nga giisip sa daghan nga daw milagro, ang mga kahon sa mga materyales didto ra sa luwang sa barko ug kini nakadangat ra sa Tranquebar.” Mainampingong girebisar ug gipatik sa mga misyonaryo nga taga-Denmark ang uban pang basahon sa Bibliya nga gihubad ni Almeida. Ang kompletong Portuges nga Bibliya napatik niadtong 1751, halos 110 ka tuig sukad gisugdan ni Almeida ang paghubad sa Bibliya.

Usa ka Dumalayon nga Kabilin

Sukad sa pagkatin-edyer, nakita ni Almeida nga kinahanglan gayod nga hubaron ang Bibliya diha sa Portuges aron masabtan sa ordinaryong mga tawo ang kamatuoran. Siya determinado sa paghubad niana, bisan pa sa mga pagsupak sa Iglesya Katolika, sa kawalay-interes sa iyang mga kauban, sa daw way-pagkatapos nga mga problema sa pagrebisar, ug sa iyang nagkadaot nga panglawas. Ang iyang pagkamalahutayon nabaslan.

Daghan sa nagsultig-Portuges nga mga komunidad nga gisangyawan kaniadto ni Almeida nangawagtang na, apan ang iyang Bibliya nagpabilin gihapon. Sa ika-19ng siglo, ang British and Foreign Bible Society ug ang American Bible Society nanagtag ug linibo ka Bibliya ni Almeida sa Portugal ug sa mga siyudad duol sa kabaybayonan sa Brazil. Tungod niini, ang Bibliya nga gipasukad sa orihinal nga hubad ni Almeida mao karon ang usa sa labing popular ug ang kinadaghanag napanagtag diha sa mga nasod nga nagsultig Portuges.

Sa walay duhaduha, daghan ang nakautang ug kabubut-on sa unang mga maghuhubad sa Bibliya nga sama ni Almeida. Apan labaw pa kitang dakog utang kabubut-on kang Jehova, ang Diyos nga malipayng makigkomunikar sa iyang mga linalang, kansang “kabubut-on mao nga ang tanang matang sa mga tawo mangaluwas unta ug makadangat sa tukmang kahibalo sa kamatuoran.” (1 Timoteo 2:3, 4) Sa pagkatinuod, siya ang Usa nga nagpreserbar sa iyang Pulong ug nagtagana niini alang sa atong kaayohan. Hinaot nga ato kanunayng pabilhan ug makugihong tun-an kining ‘labing bililhong bahandi’ nga gikan sa atong langitnong Amahan.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 21]

ANG BALAANG NGALAN

Ang usa ka tatawng pananglitan nga minunot si Almeida sa orihinal nga Kasulatan isip maghuhubad mao ang iyang paggamit sa balaang ngalan nga katumbas sa Hebreohanong Tetragrammaton.

[Credit Line]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mapa sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

DAGAT ATLANTIKO

PORTUGAL

Lisbon

Torre de Tavares

[Hulagway sa panid 18]

Ang Batavia sa ika-17ng siglo

[Credit Line]

From Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Hulagway sa panid 19]

Ang unang panid sa unang Portuges nga Bag-ong Tugon, gipatik sa 1681

[Credit Line]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal