Ang Karaang Cuneiform ug ang Bibliya

WALA madugay human gilahugay ang pinulongan sa mga tawo didto sa Babel, mitungha ang lainlaing sistema sa pagsulat. Ang mga tawo nga nagpuyo sa Mesopotamia, sama sa mga Sumerianhon ug Babilonyanhon, naggamit sa cuneiform. Kana naggikan sa Latin nga pulong nga nagkahulogang “pormag-kunya” ug nagtumong sa trayanggulo nga marka nga agi sa igkukulit nga gigamit sa pagkulit ug mga simbolo diha sa humok nga yutang kulonon.

Ang mga arkeologo nakakalot ug mga sinulat nga cuneiform nga naghisgot sa mga tawo ug mga panghitabo nga mabasa diha sa Bibliya. Unsa may atong nahibaloan bahin niining karaang paagi sa pagsulat? Ug unsang pamatuod ang gihatag niini maylabot sa pagkakasaligan sa Bibliya?

Mga Rekord nga Pabiling Naglungtad

Ang mga eskolar nagtuo nga sa sinugdan ang sistema sa pagsulat nga gigamit sa Mesopotamia maoy mga hulagway o simbolo nga nagpaila sa usa ka pulong o ideya. Pananglitan, ang simbolo sa usa ka torong baka susama gayod nianang porma sa ulo sa toro. Samtang nagkadako ang panginahanglan sa pagtipig ug mga rekord, namugna ang cuneiform nga sinulat. Ang NIV Archaeological Study Bible nag-ingon: “Ang mga simbolo wala lamang magpaila sa mga pulong kondili sa mga silaba usab, diin ang kadaghanan niana mahimong tapoon aron magpaila sa mga silaba sa usa ka pulong.” Sa ngadtongadto, mga 200 ka lainlaing simbolo ang namugna, ug tungod niana ang cuneiform “nahimo gayong sinultihan, nga may makuti nga bokabularyo ug gramatika.”

Sa panahon ni Abraham, mga 2,000 W.K.P., gigamit na pag-ayo ang cuneiform. Paglabay sa 20 pa ka siglo, mga 15 ka pinulongan ang migamit niana. Kapin sa 99 porsiyento sa mga sinulat nga cuneiform ang nakaplagan nga gisulat diha sa mga papan nga kulonon. Sa milabayng 150 ka tuig, ang kadaghanan niana nakaplagan sa Ur, Uruk, Babilonya, Nimrud, Nippur, Ashur, Nineve, Mari, Ebla, Ugarit, ug Amarna. Ang Archaeology Odyssey nag-ingon: “Gibanabana sa mga eksperto nga adunay mga usa hangtod duha ka milyon ka papan nga cuneiform ang nakalot na, ug mga 25,000 o kapin pa ka papan ang makaplagan matag tuig.”

Ang mga eskolar sa cuneiform sa tibuok kalibotan adunay bug-at kaayo nga responsibilidad sa paghubad niana. Sumala sa usa ka pagbanabana, “mga 10 porsiyento pa lang sa naglungtad nga mga cuneiform ang nahubad.”

Nakatabang gayod sa paghubad ang pagkakaplag sa mga cuneiform diha sa duha o tulo ka pinulongan. Nasabtan sa mga eskolar nga managsama lang ang unod sa maong mga sinulat diha sa lainlaing pinulongan nga gisulat sa cuneiform. Nakatabang gayod sa ilang paghubad ang balikbalik nga paghisgot sa mga ngalan, titulo, kagikan sa mga magmamando, ug bisan sa mga pahayag sa pagdayeg-sa-kaugalingon.

Sa mga tuig 1850, ang mga eskolar makabasa na sa lingua franca, o komon nga pinulongan, sa karaang Tungang Sidlakan, Akkadian, o pinulongan sa Asirya ug Babilonya, nga gisulat diha sa cuneiform. Ang Encyclopædia Britannica nagpatin-aw: “Sa dihang nahubad ang Akkadian, nasabtan na ang sistema sa sinulat, ug mao kini ang gihimong basehanan sa paghubad sa lain pang mga pinulongan diha sa sinulat nga cuneiform.” Sa unsang paagi ang maong mga sinulat nalangkit sa Bibliya?

Ang Testimonya nga Nahiuyon sa Bibliya

Ang Bibliya nag-ingon nga ang Jerusalem gimandoan sa Canaanhong mga hari hangtod nga  kana nasakop ni David, sa mga tuig 1070 W.K.P. (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Apan giduhaduhaan kini sa ubang eskolar. Hinunoa, niadtong 1887 usa ka magbabaol nga babaye ang nakakaplag ug papan nga kulonon sa Amarna, Ehipto. Human mahubad ang mga 380 ka sinulat, nasabtan sa mga eskolar nga kini maoy sinulat nga kasabotan alang sa kalinaw tali sa mga magmamando sa Ehipto (Amenhotep III ug si Akhenaton) ug sa mga gingharian sa Canaan. Ang unom niini maoy gikan kang ‘Abdi-Heba, ang magmamando sa Jerusalem.

Ang Biblical Archaeology Review nag-ingon: “Ang tin-aw nga paghisgot diha sa mga papan sa Amarna bahin sa Jerusalem ingong usa ka lungsod, dili ingong estado, ug sa katungdanan ni ‘Abdi-Heba ingong . . . gobernador nga adunay balay ug 50 ka Ehiptohanong mga sundalo sa Jerusalem, nagpakita nga ang Jerusalem maoy usa ka gamayng gingharian nga nahimutang sa bungtod.” Ang mao gihapong basahon nag-ingon: “Makasalig kita, sumala sa mga sulat sa Amarna, nga ang maong siyudad nga ilado sulod sa usa ka yugto sa panahon, naglungtad kaniadto.”

Mga Ngalan Diha sa Asiryanhon ug Babilonyanhong mga Rekord

Ang mga Asiryanhon, ug sa ulahi ang mga Babilonyanhon, nagsulat sa ilang kasaysayan diha sa mga papan nga kulonon, maingon man sa mga silindro, prismo, ug mga monyumento. Busa sa dihang gihubad sa mga eskolar ang cuneiform nga Akkadian, ilang nakaplagan nga ang maong mga sinulat naghisgot sa mga tawo nga ginganlan usab diha sa Bibliya.

Ang librong The Bible in the British Museum nag-ingon: “Sa iyang pakigpulong niadtong 1870 alang sa bag-ong naporma nga Society of Biblical Archaeology, si Dr Samuel Birch nakabasa [diha sa cuneiform nga mga sinulat sa mga ngalan] sa Hebreohanong mga hari nga si Omri, Ahab, Jehu, Azarias . . . , Menahem, Peka, Oseas, Ezequias ug Manases, ang Asiryanhong mga hari nga si Tiglat-Pileser . . . [III], Sargon, Senakerib, Esarhadon ug Ashurbanipal, . . . ug sa mga Siryanhon nga si Benhadad, Hazael ug Rezin.”

Ang librong The Bible and Radiocarbon Dating nagtandi sa kasaysayan sa Israel ug Juda nga narekord diha sa Bibliya ug sa karaang mga sinulat nga cuneiform. Ang resulta? “Tanantanan, 15 o 16 ka hari sa Juda ug Israel, nga mabasa diha sa ubang mga rekord, ang motakdo gayod sa mga ngalan ug panahon nga sila nagkinabuhi nga giingon [sa Bibliya] diha sa Una ug Ikaduhang Hari. Ang tanang ngalan nga gihisgotan sa mga sinulat nga cuneiform gihisgotan usab diha sa basahon sa Bibliya sa mga Hari.”

Ang usa ka iladong sinulat nga cuneiform nga nadiskobrehan niadtong 1879, ang Cyrus Cylinder, naghisgot nga human laglaga ang Babilonya sa 539 W.K.P., si Ciro nagpakanaog ug mando nga papaulion ang mga binihag sa ilang yutang natawhan. Lakip sa mga papaulion mao ang mga Hudiyo. (Esd. 1:1-4) Daghang eskolar sa ika-19ng siglo ang nagduhaduha sa pagkakasaligan sa maong mando nga gikutlo sa Bibliya. Apan, ang mga sinulat nga cuneiform panahon sa pagmando sa Persia, lakip na ang Cyrus Cylinder, naghatag ug lig-ong pamatuod nga ang rekord sa Bibliya tinuod.

Sa 1883 ang rekord sa kapin 700 ka sinulat nga cuneiform nakaplagan sa Nippur, duol sa Babilonya. Kini naghisgot ug 2,500 ka ngalan, diin mga 70 niini maoy mga Hudiyo. Sumala sa usa ka historyano nga si Edwin Yamauchi, sila lagmit maoy “mga kontratista, ahente, saksi, maniningil ug buhis, ug mga opisyales sa gobyerno.” Ang pamatuod nga ang mga Hudiyo nagpadayon sa paghimo niana nga mga buluhaton duol sa Babilonya nianang panahona hinungdanon. Nagpamatuod kana sa tagna sa Bibliya nga samtang ang “nahibilin” sa mga Israelinhon mibalik sa Judea gikan sa pagkabihag sa Asirya ug Babilonya, daghan ang wala mobalik.—Isa. 10:21, 22.

Sulod sa unang milenyo W.K.P., ang cuneiform adunay sinulat nga alpabeto sa masigkakilid niini. Apan sa ngadtongadto, ang mga Asiryanhon ug Babilonyanhon wala na mogamit niana ug mas gipili nila ang sinulat nga alpabeto.

Gatosan pa ka libo ka papan nga anaa sa mga museyo ang wala pa mahubad. Kadtong nahubad na sa mga eskolar naghatag ug lig-ong pamatuod sa pagkakasaligan sa Bibliya. Aduna pay daghang pamatuod bahin niini ang ato pang mahibaloan kon ang ubang mga sinulat mahubad na.

[Picture Credit Line sa panid 21]

Photograph taken by courtesy of the British Museum