Unang-Siglong Kristiyanidad ug ang mga Diyos sa Roma

SA USA ka sulat ngadto sa Romanong emperador nga si Trajan, si Pliny nga Manghod, nga gobernador sa Bitinia, miingon: “Mao kini ang gibuhat nako niadtong giakusahan nga mga Kristohanon. Ako silang pangutan-on kon mga Kristohanon ba sila, ug kon sila moangkon, pangutan-on nako sila pag-usab sa ikaduha ug ikatulong higayon uban ang panghulga. Kon moangkon gihapon sila, ako silang ipapatay.” Bahin niadtong misalikway sa Kristiyanidad pinaagi sa pagtunglo kang Kristo ug pagsimba sa larawan sa emperador ug sa mga diyos nga gidala ni Pliny sa korte, siya misulat: “Sa akong hunahuna, mahimo silang buhian.”

Ang unang mga Kristohanon gilutos tungod kay midumili sila sa pagsimba sa emperador ug sa lainlaing diyos. Komosta ang ubang relihiyon sa tibuok imperyo sa Roma? Unsa nga mga diyos ang gisimba, ug unsay pag-isip sa mga Romano kanila? Nganong gilutos ang mga Kristohanon sa ilang pagdumili sa paghalad sa mga diyos sa Roma? Ang tubag niining mga pangutanaha motabang kanato sa pagkahibalo kon unsay angayng buhaton sa dihang sulayan ang atong pagkamaunongon kang Jehova.

Mga Relihiyon sa Imperyo

Ang mga diyos nga gisimba sa tibuok Imperyo sa Roma susama kadaghan sa ilang pinulongan ug kultura. Bisan tuod para sa mga Romano morag katingad-an ang Judaismo, giisip nila kini ingong religio licita, o giilang relihiyon, ug giprotektahan kini. Kaduha sa usa ka adlaw sa templo sa Jerusalem, duha ka kordero ug usa ka kinapon nga torong baka ang ihalad kang Cesar ug sa nasod sa Roma. Dili hinungdanon sa mga Romano kon kini nga mga halad nakapahimuot ba sa usa ka diyos o sa daghang diyos. Ang hinungdanon kanila mao nga kini nagpamatuod sa pagkamaunongon sa mga Hudiyo ngadto sa Roma.

Kaylap kaayo ang lainlaing matang sa paganismo diha sa lokal nga mga kulto. Ang Gregong mitolohiya gidawat sa kadaghanan, ug komon kaayo ang pagpanagna. Ang gitawag ug misteryosong mga relihiyon gikan sa Sidlakan nagsaad sa mga deboto niini ug imortalidad, direktang pagpadayag, ug pagduol sa mga diyos pinaagig misteryosong mga rituwal. Kini nga mga relihiyon mikaylap sa tibuok imperyo. Popular kaayo sa unang mga siglo K.⁠P. ang mga kulto sa Ehiptohanong diyos nga si Serapis ug diyosang si Isis, ang Siryanhong isdag-dagway nga diyosa, si Atargatis, ug ang Persianhong diyos-nga-adlaw, si Mitra.

 Ang basahon sa Buhat tin-awng naghubit sa paganong impluwensiya nga naglibot sa unang-siglong Kristiyanidad. Pananglitan, ang Romanong prokonsul sa Cipro giubanan sa usa ka Hudiyong barangan. (Buh. 13:​6, 7) Sa Listra nagtuo ang mga tawo nga si Pablo ug Bernabe mao ang Gregong mga diyos nga si Hermes ug Zeus. (Buh. 14:11-13) Sa Filipos, nakahibalag si Pablo ug sulugoong babaye nga nanagna. (Buh. 16:16-18) Didto sa Atenas, namatikdan sa apostol nga ang mga molupyo “mas mahadlokon sa mga bathala kay sa uban.” Nianang siyudara, nakakita usab siyag halaran nga gikulitan ug “Alang sa Usa ka Diyos nga Wala Mailhi.” (Buh. 17:​22, 23) Ang mga molupyo sa Efeso nagsimba sa diyosang si Artemis. (Buh. 19:​1, 23, 24, 34) Sa isla sa Malta, ang mga tawo miingon nga si Pablo usa ka diyos tungod kay wala siya maunsa sa dihang napaakag bitin. (Buh. 28:3-6) Sa maong mga situwasyon, ang mga Kristohanon kinahanglang magbantay batok sa mga impluwensiya nga makahugaw sa putling pagsimba.

Relihiyon sa Roma

Samtang nagkadako ang ilang imperyo, ang mga Romano midawat ug bag-ong mga diyos. Nagtuo sila nga mao gihapon kini ang mga diyos nga ilang gisimba apan lahi lag mga dagway. Imbes isalikway ang langyawng mga kulto, gisagop kana sa Romanong mga konkistador. Busa midaghan ang relihiyon sa Roma. Wala ibaod ang eksklusibong pagsimba. Ang mga tawo makasimbag lainlaing diyos.

Ang kinalabwan sa lokal nga mga diyos mao si Jupiter, nga gitawag ug Optimus Maximus, ang kinamaayohan ug labing bantogan. Gituohan nga makita siya diha sa hangin, ulan, kilat, ug dalugdog. Ang igsoon ug asawa ni Jupiter nga si Juno, kinsa gilangkit sa bulan, gituohan nga maoy tigbantay sa tanang bahin sa kinabuhi sa mga babaye. Ang anak ni Jupiter nga si Minerva maoy diyosa sa mga produktong ginama sa kamot, sa propesyon, arte, ug sa gubat.

Daghan kaayo ang mga diyos sa Roma. Si Lares ug Penates maoy mga diyos sa pamilya. Si Vesta maoy diyosa sa abohan. Ang duhag-nawong nga si Janus maoy diyos sa tanang sinugdanan. Ang matag trabaho adunay patron. Gisimba pa gani sa mga Romano ang mga ideya ug mga hiyas. Si Pax maoy tigbantay sa kalinaw, si Salus sa kahimsog, si Pudicitia sa pagpaubos ug kaputli, si Fides sa pagkamaunongon, si Virtus sa kaisog, ug si Voluptas sa kalipay.  Ang matag buluhaton sa mga Romano sa publiko man o sa pribado, gituohang nailalom sa pagbuot sa mga diyos. Busa aron maseguro nga molampos ang usa ka buluhaton, kinahanglang pahimut-an ang diyos niana pinaagig mga pag-ampo, halad, ug mga pista.

Ang usa ka paagi nga matino ang pagbuot sa mga diyos mao ang pagpangitag mga tilimad-on. Ang panguna niini mao ang pagtan-aw sa ginhawaan sa gihalad nga mga mananap. Nagtuo sila nga ang kondisyon ug hitsura sa maong mga organo magpaila kon uyon ba o dili ang mga diyos sa buhaton sa usa.

Sa ulahing bahin sa ikaduhang siglo W.⁠K.⁠P., nagtuo ang mga Romano nga ang ilang pangunang mga diyos susama ra sa pipila ka diyos sa mga Grego​—⁠si Jupiter kang Zeus, si Juno kang Hera, ug uban pa. Gisagop usab sa mga Romano ang mitolohiya labot sa Gregong mga diyos. Ang maong mga sugilanon wala gayod magpasidungog sa mga diyos, kinsa susamag kasaypanan ug limitasyon sa mga tawo. Pananglitan, si Zeus gihulagway ingong manglulugos ug tig-among-among ug mga bata, kinsa nakigsekso sa mga mortal ug imortal. Tungod sa makauulawng mga buhat sa mga diyos​—⁠nga sagad gidayeg diha sa karaang mga teatro​—⁠ang ilang mga magsisimba naghunahuna nga mahimo ra usab nilang buhaton kana.

Lagmit, pipila lang ka edukadong tawo ang mituo niini nga mga sugilanon. Ang uban nag-isip niini ingong mga tumotumo. Tingali mao kini hinungdan nga nakapangutana si Poncio Pilato, “Unsa bay kamatuoran?” (Juan 18:38) Gituohan nga kining iladong pangutana nagpahayag sa “gibati sa edukadong mga tawo, nga wala gayoy makaseguro kon tinuod ba o dili ang usa ka butang.”

Pagsimba sa Emperador

Sa pagmando ni Agosto (27 W.⁠K.⁠P. hangtod sa 14 K.⁠P.) nagsugod ang pagsimba sa emperador. Ilabina diha sa nagsultig-Gregong mga probinsiya sa Sidlakan, daghan ang mapasalamaton kaayo kang Agosto, kinsa nagpatungha sa kauswagan ug kalinaw human sa hataas nga yugto sa paggubatay. Gusto sa mga tawo ug permanenteng proteksiyon gikan sa usa ka makitang awtoridad. Buot nila ug usa ka institusyon nga magbuntog sa relihiyosong pagkabahinbahin, magpalambo sa patriotismo, ug maghiusa sa kalibotan ilalom sa “manluluwas” niini. Tungod niini, giisip nilang diyos ang emperador.

Bisan tuod wala tugoti ni Agosto ang mga tawo sa pagtawag kaniyag diyos sa buhi pa siya, iyang gibaod nga simbahon ang personipikasyon sa Roma ingong diyosa​—⁠ang Roma Dea. Si Agosto gihimong diyos human sa iyang kamatayon. Busa gitumong sa mga probinsiya ang ilang debosyon ug patriotismo sa sentro sa imperyo ug sa mga magmamando niini. Ang pagsimba sa emperador, nga sa wala madugay mikaylap sa tanang probinsiya, nahimong paagi sa pagpakita sa ilang debosyon ug pagkamaunongon sa Estado.

Si Domitian, nga emperador gikan sa 81 hangtod sa 96 K.⁠P., mao ang unang Romanong magmamando nga nagbaod nga simbahon siya. Sa iyang panahon, naila na sa mga Romano ang kalainan tali sa mga Kristohanon ug mga Hudiyo ug supak sila sa bag-ong kulto. Lagmit nga panahon sa pagmando ni Domitian nga si apostol Juan nadestiyero sa isla sa Patmos tungod sa “pagpamatuod bahin kang Jesus.”​—⁠Pin. 1:9.

Ang Pinadayag gisulat panahon sa pagkadestiyero ni Juan. Nianang basahona, iyang gihisgotan si Antipas, usa ka Kristohanon nga gipatay sa Pergamo​—⁠usa sa mga sentro sa pagsimba sa emperador. (Pin. 2:​12, 13) Lagmit nga nianang panahona gibaod sa gobyerno nga ang  mga Kristohanon mohimo sa mga rituwal sa relihiyon sa Estado. Tinuod man kini o dili, pagka 112 K.⁠P., ingon sa gipakita sa sulat ngadto kang Trajan nga gihisgotan sa sinugdanan, gimando ni Pliny nga himoon sa mga Kristohanon sa Bitinia ang maong mga rituwal.

Si Trajan nakadayeg sa paagi sa pagdumala ni Pliny sa mga sumbong ug nagsugo nga patyon ang mga Kristohanon nga dili mosimba sa mga diyos sa Roma. “Apan,” si Trajan misulat, “kon ang usa dili moangkon nga Kristohanon, ug ipakita niya kini pinaagi sa pagsangpit sa atong mga diyos, ako siyang pasayloon (bisag gidudahan siya kaniadto).”

Dili masabtan sa mga Romano kon nganong ang usa ka relihiyon mangayog eksklusibong debosyon sa mga sumusunod niini. Ang mga diyos sa Roma wala magbaod niana, busa nganong gibaod man kana sa Diyos sa mga Kristohanon? Ang pagsimba sa mga diyos sa Estado nagpakita nga gidawat sa usa ang politikal nga sistema. Busa, ang pagdumili sa pagsimba niana giisip nga pagbudhi. Ingon sa nakita ni Pliny, dili gayod nila mapugos ang kadaghanan sa mga Kristohanon nga mokompromiso. Para nila, ang pagbuhat niana maoy pagluib kang Jehova, ug daghang Kristohanon kaniadto ang mosugot nga mamatay inay mosimba sa emperador.

Nganong angay kitang mainteres niana? Sa pipila ka kayutaan, ang mga lungsoranon gidahom nga mosimba sa mga simbolo sa nasod. Ingong mga Kristohanon, motahod gayod kita sa gobyerno. (Roma 13:1) Apan maylabot sa mga seremonyas nga nalangkit sa bandera sa mga nasod, atong sundon ang gibaod ni Jehova nga eksklusibong debosyon ug ang tambag sa iyang Pulong nga ‘mokalagiw gikan sa idolatriya’ ug ‘magbantay maylabot sa mga idolo.’ (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2) Si Jesus miingon: “Si Jehova nga imong Diyos ang imong pagasimbahon, ug siya lamang ang imong pagahatagan ug sagradong pag-alagad.” (Luc. 4:8) Hinaot nga magmaunongon kita sa Diyos nga atong gisimba.

[Blurb sa panid 5]

Ang matuod nga mga Kristohanon naghatag sa ilang eksklusibong debosyon kang Jehova

[Mga hulagway sa panid 3]

Ang unang mga Kristohanon midumili sa pagsimba sa emperador o sa ubang mga diyos

Emperador Domitian

Zeus

[Credit Lines]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Hulagway sa panid 4]

Ang mga Kristohanon sa Efeso midumili sa pagsimba sa inilang diyosa nga si Artemis.​—⁠Buh. 19:23-41