Kon Nganong Mainteres Kita sa Karaang Gingharian sa Lydia

TINGALI wala pa nimo sukad madunggi ang bahin sa karaang gingharian sa Lydia, busa lagmit matingala ka sa pagkahibalo nga dihay nadiskobrehan didto nga nakapausab sa natad sa negosyo. Ang mga magbabasa sa Bibliya lagmit matingala usab sa pagkahibalo nga may naimbento didto sa Lydia nga makahatag ug katin-awan sa lisod sabton nga tagna sa Bibliya. Unsa man diay ilang naimbento? Sa dili pa kana tubagon, maayong hisgotan una nato ang kasaysayan niining halos wala na igdungog nga imperyo.

 Ang mga hari sa Lydia nagmando gikan sa kaulohan niini, ang Sardis, nga nahimutang sa kasadpang bahin sa Asia Minor nga gitawag karon ug Turkey. Ang kataposang hari sa Lydia nga si Croesus nakabatog daghang bahandi, apan pagka 546 W.K.P., ang iyang imperyo giparot ni Ciro nga Bantogan sa Persia—nga mao usab ang naglaglag sa Imperyo sa Babilonya pipila ka tuig sa ulahi.

Ang mga negosyante sa Lydia gituohan nga maoy unang naggamit ug mga sensilyo. Dugay nang gigamit ingong kuwarta ang bulawan ug plata, apan kay dili man pareho ang gidak-on sa bareta ug sa lingin nga bulawan, kinahanglang timbangon sa mga tawo ang kuwarta sa matag higayon nga sila mopalit o magbaligya. Pananglitan sa Israel, sa dihang mipalit ug yuta ang manalagna sa Diyos nga si Jeremias, siya misulat: “Ako nagtimbang alang kaniya sa salapi, pito ka siklo ug napulo ka pirasong plata.”—Jeremias 32:9.

Ang mga taga-Lydia sa panahon ni Jeremias nakaimbentog usa ka butang nga nakapasayon sa mga transaksiyon sa negosyo—ang paggamit ug mga sensilyo nga may tinong gibug-aton ug may opisyal nga marka. Ang unang mga sensilyo sa Lydia gigama sa sinubong nga bulawan ug plata nga gitawag ug electrum. Sa paghari ni Croesus, iya kanang giilisan ug sensilyo nga halos purong plata ug sensilyo nga halos purong bulawan. Ang mga taga-Lydia nakaimbentog sistema sa panalapi nga naggamit ug sensilyo nga hinimo sa duha ka metal, diin ang 12 ka sensilyo nga plata motumbas sa usa ka sensilyo nga bulawan. Apan ang maong sistema nameligro sa dihang mitungha ang mini nga mga sensilyo nga gama sa bulawan nga gisagolag ubos-ug-kalidad nga mga metal. Tungod niini, ang mga negosyante nangitag sayon nga paagi sa pagtesting sa gidaghanon sa bulawan diha sa sensilyo.

Ang mga taga-Lydia nakadiskobreg usa ka klase sa itom nga bato diha sa ilang lugar nga maoy nakasulbad sa ilang problema. Sa dihang ibag-id ang sensilyo diha sa haiton nga bato, kini momarka. Sa dihang itandi kini sa kolor sa marka sa sampol nga mga metal nga may tinong gidaghanon sa bulawan, mahibaloan kon unsa ka daghana ang bulawan diha sa sensilyo. Kini nga diskobre, ang paggamit ug batong pangtesting, nakatabang ug dako sa sistema sa panalapi. Sa unsang paagi kini nga kahibalo bahin sa batong pangtesting makatabang kanato sa pagsabot sa Bibliya?

Masambingayong Paggamit sa Batong Pangtesting Diha sa Bibliya

Sa dihang kaylap nang gigamit sa mga negosyante ang batong pangtesting sa bulawan o “touchstone,” kining terminoha sa ngadtongadto nagkahulogang usa ka paagi sa pagtesting. Sa Grego, nga maoy gigamit sa pagsulat sa pipila ka bahin sa Bibliya, ang maong termino nagtumong usab sa pagsakit sa tawo pinaagig pagpaantos kaniya.

Tungod kay ang mga magbalantay sa bilanggoan maoy nagpaantos sa mga piniriso, gipadapat usab kanila ang pulong nga gipasukad sa termino nga “touchstone.” Busa, sa Bibliya atong mabasa ang ilustrasyon ni Jesus sa ingrato nga ulipon nga gitugyan ngadto sa “mga magbalantay sa bilanggoan,” o sa ubang mga hubad, “mga magsasakit.” (Mateo 18:34; Ang Biblia, Philippine Bible Society) Mahitungod niining tekstoha, ang The International Standard Bible Encyclopaedia nag-ingon: “Lagmit ang pagkabilanggo mismo giisip nga ‘pagsakit’ (nga mao gayoy kahimtang), busa masabtan nga ang terminong ‘mga magsasakit’ nagtumong sa mga magbalantay sa bilanggoan.” Makatabang kini sa pagpatin-aw sa usa ka tulukibon nga teksto sa Bibliya.

Nasabtan ang Tulukibon nga Teksto

Ang sinserong mga magbabasa sa Bibliya dugay nang naghunahuna kon unsay dangatan ni Satanas. Ang Bibliya nag-ingon: “Ang Yawa . . . gitambog  ngadto sa linaw nga kalayo ug asupre, diin atua na ang mapintas nga mananap ug ang mini nga manalagna; ug sila pagasakiton adlaw ug gabii hangtod sa kahangtoran.” (Pinadayag 20:10) Sa pagkatinuod, kon buhion ni Jehova ang usa sa walay kataposan aron lang sakiton, supak kini sa gugma ug hustisya sa Diyos. (Jeremias 7:31) Dugang pa, ang Bibliya nag-ingon nga ang kinabuhing walay kataposan dili silot kondili usa ka gasa. (Roma 6:23) Tataw nga simboliko ug kahulogan ang Pinadayag 20:10. Ang mapintas nga mananap ug ang linaw nga kalayo maoy masambingayon. (Pinadayag 13:2; 20:14) Komosta ang bahin sa pagsakit? Kini ba masambingayon usab? Unsa may kahulogan niining pulonga?

Sumala sa ato nang nahisgotan, ang Gregong pulong alang sa “pagsakit” gibase sa terminong “touchstone” ug lagmit nagkahulogan usab sa pagsakit ingong binilanggo. Busa ang walay kataposang pagsakit kang Satanas mahimong nagtumong sa pagsilot kaniyag kamatayon nga samag gibalhog siya sa bilanggoan ug wala nay paglaom nga makaikyas pa.

Ang batong pangtesting sa Lydia motabang kanato sa pagsabot sa lain pang butang maylabot sa walay kataposang “pagsakit” kang Satanas nga nahiuyon sa gugma sa Diyos. Sa pipila ka pinulongan, ang “touchstone” nagtumong sa paagi sa pagtesting. Pananglitan sa Iningles, kini nagkahulogang “usa ka sukdanan sa pagtino sa kalidad ug gilunsayon sa usa ka butang.” Busa, ang walay-kataposang “pagsakit” kang Satanas nagpasabot nga ang paghukom kaniya magsilbing sukdanan hangtod sa hangtod engkasog dunay morebelde batok kang Jehova sa umaabot. Dili na unya kinahanglang palabyon ang taas nga panahon aron pamatud-an nga sayop ang usa nga mirebelde.

Ang pagkasabot kon nganong gisagop sa mga negosyante ang paagi sa pagtesting nga sama sa gihimo kaniadto sa Lydia ug ang pagkasabot usab sa masambingayong mga pulong nga gibase nianang terminoha naghatag ug katin-awan kon unsa unyay mahitabo kang Satanas. Ang iyang dangatan mahimo unyang sukdanan sa paghukom hangtod sa hangtod, ug tungod niini dili na mahitabo pa nga tugotan sa Diyos ang pagrebelde batok kaniya.—Roma 8:20.

[Blurb sa panid 23]

Ang masambingayong pagsakit kang Satanas nagpasabot nga ang paghukom kaniya magsilbing sukdanan hangtod sa hangtod

[Mapa sa panid 21]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Itom nga Dagat

LYDIA

SARDIS

Dagat Mediteranyo

[Hulagway sa panid 21]

Kagun-oban sa karaang Sardis

[Hulagway sa panid 22]

Sa karaang panahon, gitimbang ang kuwarta

[Credit Line]

E. Strouhal/Werner Forman/Art Resource, NY

[Mga hulagway sa panid 22, 23]

Ang prinsipyo sa paggamit ug batong pangtesting gigamit bisan sa atong panahon

[Credit Lines]

Coins: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; touchstone: Science Museum/Science & Society Picture Library

[Picture Credit Line sa panid 21]

Electrum coin: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.