Nilo—Unsay Imong Nahibaloan Niining Subaa?

ANG Nilo mao ang Gregong ngalan sa suba nga ang amihanang bahin sa walog niini mao ang yuta sa karaang Ehipto, nga naghimo nianang yutaa nga usa ka tabunok nga dapit. Sa Hebreohanong Kasulatan, ang terminong ye’orʹ (usahay ye’ohrʹ) kanunayng nagtumong sa suba. Kini nga pulong nagkahulogang “sapa” o “kanal” (sama nianang sa Daniel 12:5 ug Isaias 33:21) o “punog-tubig nga kanal” (usa ka tunel nga gihimo sa pagmina, sama nianang sa Job 28:10). Sa usa ka higayon, ang ye’orʹ gigamit sa pagtumong sa Suba sa Tigris (Hidekel sa Bibliya) sa Mesopotamia. (Daniel 12:5-7; itandi ang 10:4.) Ang tanang ubang teksto, ingon sa gipakita sa konteksto niini, nagtumong sa Nilo o, kon kini plural, ngadto sa kasapaan sa Nilo. (Salmo 78:44; Isaias 7:18) Ang Ehiptohanong ngalan (jrw) alang sa suba, nga sukad pa sa Ikanapulog-walong Dinastiya, susama kaayo sa Hebreohanon.

Ang Giagosan sa Nilo

Ang Nilo giila sa kadaghanan nga mao ang kinatas-ang suba sa yuta. Ang gitas-on niini nga 6,671 kilometros gisukod gikan sa mga tinubdan niini, nga naggikan sa mga lanaw nga rehiyon sa modernong Rwanda ug Burundi. Kini nga mga tinubdan moagos ngadto sa Lake Victoria, ug gikan niining dapita usa ka suba ang moagos padulong sa Lake Albert (Lake Mobutu Sese Seko); sa unahan pag diyutay diha sa amihanan kini nga suba gitawag ug Puti nga Nilo. Sa Khartoum, ang Puti nga Nilo mahiusa sa Asul nga Nilo, nga mobul-og gikan sa kabukiran sa amihanang Etiopia. Sa amihanan sa Khartoum mao na mismo ang suba sa Nilo, ug may usa na lang ka suba nga magsuplay ug dugang tubig, ang Suba sa Atbara, diin kini ug ang Nilo magtagbo mga 300 kilometros sa amihanan-sidlakan sa Khartoum. Dayon ang Nilo molikoliko latas sa awaawng kapatagan sa bukid sa amihanang Sudan, nga moagi sa unom ka salog sa gahing bato nga granito ug mahimong unom ka busay tali sa Khartoum ug Aswan (Syene sa Bibliya), ang dapit diin nahimutang ang utlanan tali sa Nubia ug sa karaang Ehipto. Sa kataposan, human mawad-i sa kadaghanang tubig niini tungod sa pagsuyop sa naglagiting nga kainit sa adlaw ug sa dakong konsumo sa irigasyon sa Ehipto, ang katubigan sa Nilo moagos ngadto sa Dagat Mediteranyo sa mga 2,700 kilometros sa amihanan sa Khartoum.

Ang Walog sa Nilo medyo hiktin ubay sa kadaghanang dapit nga giagosan sa suba. Latas sa kinadak-ang bahin sa Nubia ang suba moagos sa usa ka hiktin nga lugot, nga sa isigkakilid maoy desyerto. Sa amihanan sa Aswan, nga kanhi mao ang Ibabaw nga Ehipto, ang walog nagkalapad, apan ang batoong mga pangpang sa isigkakilid dili gayod mokapin sa mga 20 kilometros ang distansiya. Apan sa dihang ang suba makaabot sa rehiyon nga amihanan lamang sa modernong Cairo, kini mabahin ngadto sa duha ka pangunang sanga, nga gitawag karon nga Rosetta ug Damietta, nga gikuha sa ngalan sa dunggoanang mga siyudad nga nahimutang sa bokana niining maong mga sanga diha sa kabaybayonan sa Mediteranyo. Kining pagsanga sa katubigan sa Nilo nakapatungha sa lamakong Delta sa Nilo. Sa karaang kapanahonan ang suba adunay ubang mga sanga, ug ang karaang Gregong mga historyano ug mga geograpo naghisgot ug mga lima ngadto sa pito ka sanga. Kini nga mga sanga ug ang pipila ka kasapaan natabonan na sa mga binanlas ug maong migamay na pag-ayo o kaha nahanaw na.

Kahinungdanon sa Tinuig nga Pagbaha

Ang usa ka talagsaong butang bahin niining dakong suba mao ang regular nga pagdako niini kada tuig ug ang pagbaha sa mga tampi niini diin adunay agrikultural nga kabalangayan. Tungod kini sa kusog nga pagbunok sa ulan panahon sa ting-ulan (maingon man sa pagkatunaw sa niyebe gikan sa kabukiran) sa Etiopia, nga maghimo sa Asul nga Nilo nga usa ka nagabul-og nga sapa nga moagos ngadto sa dapit diin matagbo niini ang Puti nga Nilo, nga magdala ug tabunok nga binanlas gikan sa kabukiran sa Etiopia. Ang Suba sa Atbara makadugang usab sa bul-og sa tubig sa Nilo. Sa wala pa tukora ang Aswan High Dam, ang suba mosugod sa pagdako diha sa Ehipto sugod sa Hunyo, nga modako pag-ayo sa Septiyembre ug human niana anam-anam nga mokunhod. Sa pagkunhod niini, ang katubigan magbilig nipis nga lut-od sa lapok nga tabunok kaayo.

Kay halos walay ulan sa Ehipto, ang agrikultura niini bug-os nagdepende niining tinuig nga pagbaha sa ubos nga kayutaan. Ang dili igong pagdako sa tubig sama rag epekto sa hulaw, nga makapahinabog gutom; samtang ang sobrang pagdako makapahinabog kadaot sa sistema sa irigasyon (maingon man sa kabalayan). Ang kabalaka sa mga Ehiptohanon labot sa igong gidak-on sa pagbaha makita diha sa mga Nilometro (mga instrumento sa pagsukod sa lebel sa tubig sa suba) nga nadiskobrehan sa karaang mga dapit. Kon wala kining maong mga pagbaha, ang dili-kaayo layong mga desyerto magkadako gikan sa isigkakilid hangtod nga moabot kini sa mga  tampi sa suba. Hinunoa, ang pagdako ug pagkunhod sa Nilo, gawas lang sa pipila ka eksepsiyon, regular kaayo nga tungod niana ang Ehipto sa tibuok nga kasaysayan niini nailado tungod sa dagayang abot ug sa maayong agrikultura niini.

Kining bug-os nga pagsalig sa ekonomiya sa Ehipto sa katubigan sa Nilo maayo kaayong pagkailustrar diha sa damgo ni Paraon, diin may pito ka tambok nga baka nga migula sa Nilo ug nanibsib sa mga sagbot sa Nilo ug may pito ka niwang nga baka nga naggikan gihapon niana. Kini haom nga naghulagway sa daling pagkahurot sa maayong abot tungod sa dili mabungahong katuigan gumikan sa dili igong pagbaha.—Genesis 41:17-21.

Ang pagsanap sa katubigan sa Nilo diha sa mga tampi niini gigamit aron sa paghubit sa pagdasdas sa nagamartsang kasundalohan (Jeremias 46:7, 8; 47:2, 3), samtang ang manalagnang si Amos naggamit sa pagdako ug pagkunhod sa katubigan sa Nilo aron sa paghulagway sa kasamok nga modangat sa dili-matinumanong Israel. (Amos 8:8; 9:5) Ang paghubas sa Nilo gigamit sa ubang mga manalagna ingong ilustrasyon sa paghulagway sa kadaot nga modangat sa Ehipto tungod sa paghukom sa Diyos batok sa nasod. Ang paghubas sa Nilo dili lamang magdaot sa agrikultura ug sa pagpamuhig kahayopan apan makadaot usab sa industriya sa pangisda ug sa paggama ug lino.—Isaias 19:1, 5-10; Ezequiel 29:9, 10; Zacarias 10:11.

Aron makapondo ug tubig sa baha nga gamiton sa ulahi diha sa irigasyon panahon sa pagpananom, ang mga Ehiptohanon naghimog mga diki nga yuta aron mapondo ang lapokong katubigan diha sa dagkong mga dal-as. Busa sa dihang gipahinabo ni Jehova ang unang hampak sa Ehipto nga naghimo sa tubig niini nga dugo, ang Nilo mismo, ang tubig sa kasapaan niini ug ang mga punog-tangbo nga mga linaw, ug ang “pinondo nga mga tubig” nangahimong dugo.—Exodo 7:14-25.

Uban Pang mga Kinaiyahan Niini

Gawas pa sa pagtaganag tubig alang sa mga tanom ug sa binuhing mga hayop, ang Nilo maoy tinubdan sa imnonon nga tubig sa mga Ehiptohanon. (Exodo 7:18, 21, 24) Ang tubig lami kaayo gawas lang sa dihang magsugod na ang pagbaha. Ubay sa kasapaan ug punog-tangbo nga mga linaw sa Nilo, daghan kaayo ang mitubo nga papiro; kini ang gihimong sulatanan sa mga Ehiptohanon ug gigamit sa paggama ug mga sakayan. (Isaias 18:2) Ang punog-tangbo nga kalamakan ug mga linaw niini maoy pinuy-anan sa daghang ihalas nga mga langgam nga ang pagkaon niini mao ang mga baki ug ubang gagmayng mga linalang. (Exodo 8:5, 9-11) Ang mga hulagway sa Ehipto nagpakita nga ang mga Ehiptohanon nangayam ug mga langgam sakay sa gagmayng mga sakayan. Ang katubigan sa Nilo nagsilbi usab nga kaligoanan; gitala nga ang anak nga babaye ni Paraon naligo didto. (Exodo 2:5) Usa ka hulagway sa Ehipto nagpakita ug susama kaayo nga talan-awon sa usa ka babayeng hamili nga naligo uban sa iyang upat ka babayeng tig-alagad. Ang Nilo mao usab ang pangunang agianan sa tibuok Ehipto. Ang mga sakayan nga mopaingon sa amihanan molawig nga uyon sa sulog, samtang kadtong mopaingon sa habagatan (pasungsong sa sulog) itulod sa kusog nga hangin nga mohuros pailaya gikan sa Dagat Mediteranyo sa amihanan. Ang mga barkong pangnegosyo gikan sa Fenicia ug Creta makasulod sa suba hangtod sa Thebes (No-amon sa Bibliya; Nahum 3:8) ug saylo pa.

Ang Nilo hinungdanon kaayong depensa sa Ehipto batok sa pagsulong. Tungod sa mga busay niini sa habagatan, ang nasod lisod atakehon gikan sa direksiyon sa Nubia-Etiopia, samtang ang kalamakan palibot sa rehiyon sa Delta nakapugong sa dagkong pundok sa kasundalohan gikan sa kontinente sa Asia. Gituohan sa pipila ka eskolar nga ang panghambog ni Haring Senakerib sa Asirya nga iyang pamalahon ang tanang kasapaan sa Nilo pinaagi sa iyang tiil nagpasabot nga siya makahimo sa pagbuntog sa punog tubig nga mga trinseras nga naglibot sa mga siyudad ug mga salipdanan sa Ehipto.—2 Hari 19:24.

Ang siklo sa Nilo maoy nagsilbing basehanan alang sa kalendaryo sa mga Ehiptohanon, nga may tulo ka tagup-at ka bulan nga yugto sa panahon: ang ‘Akhet, o Pagbaha; Peret, ang Pagtumaw (dayag nga ang pagtumaw sa yuta sa dihang mohubas na ang tubig); ug Shomu, ang Uga nga panahon (ting-init). Ang yugto human dayon sa pagdako pag-ayo sa tubig mao ang labing puliki; sa dihang taas na ang lebel sa tubig, magsugod ang pagpanukod aron daghan ang may trabaho.

Ang simbolo sa usa ka ‘dako kaayong linalang sa dagat nga naghigda taliwala sa kasapaan sa Nilo,’ nga gipadapat kang Paraon diha sa basahon ni Ezequiel, gituohan nga nagtumong sa mga buaya nga nanimuyo sa Nilo sukad pa sa karaang kapanahonan. (Ezequiel 29:3-5) Daghan usab ang hippopotamus, nga giila sa kadaghanan nga mao ang mananap nga gitawag ug “Behemot” sa Job 40:15.

Ang mga Ehiptohanon nagsimba sa Nilo ingong usa ka diyos sa pertilidad nga si Hapi. Kini nga diyos gihulagway ingong usa ka lalaki apan may dagkong suso sa babaye, ang ulo gipurongpurongan ug mga tanom sa tubig, ug usa ka bakos sa mangingisda ang gibakos diha sa tambok nga hawak. Ang mga kapistahan, nga dinuyogan sa mga paghalad, gisaulog kada tuig sa dihang mosugod ang pagbaha aron sa pagpasidungog kaniya. Ang pipila ka eskolar nagtuo nga ang pag-adto ni Paraon sa Nilo, nga gihisgotan sa Exodo 7:15, maoy tungod sa pipila ka buntagong buhat sa pagsimba, bisan tuod nga tingali kini mao lamay paglakawlakaw panahon sa kabuntagon o aron sa pagsusi sa gidak-on sa tubig sa suba.