Paglawig Kaniadto Saylo sa Mediteranyo

Ang mga tawo karon sagad mobiyahe sakay sa ayroplano sa pag-adto sa lainlaing mga kontinente. Nahibalo ka ba nga bisan sa kapanahonan sa Bibliya, ang mga tawo mibiyaheg lagyong mga lugar?

MGA usa ka libo ka tuig sa wala pa si Kristo, si Haring Solomon nagpahimog usa ka panon sa mga barko nga molawig kauban sa mga barko sa hari sa Tiro aron mokuhag mga produkto gikan sa lagyong mga lugar ug dad-on sa Israel. (1 Hari 9:26-28; 10:22) Sa ikasiyam nga siglo B.C.E., diha sa Mediteranyong dunggoanan sa Jope didto sa Israel, si propetang Jonas misakay ug usa ka barko paingon sa Tarsis. a (Jonas 1:3) Sa unang siglo C.E., si apostol Pablo milawig gikan sa Cesarea sa Israel paingon sa Puteoli, nga gitawag karon ug Pozzuoli, sa Luok sa Naples, Italya.—Buhat 27:1; 28:13.

Ang mga historyano nahibalo nga sa adlaw ni Pablo, ang mga negosyante gikan sa mga dapit sa Mediteranyo kanunayng molawig agi sa Pulang Dagat paingon sa India, ug sa tungatunga sa ikaduhang siglo, ang uban nakaabot pa hangtod sa Tsina. b Apan unsay  atong nahibaloan bahin sa paglawig kaniadto saylo sa Mediteranyo pakasadpan? Diin nakaabot ang karaang mga marinero sa maong direksiyon?

Unang mga Paglawig sa mga Fenicianhon

Ginatos ka katuigan una pa sa panahon ni Pablo, ang mga tawo nga tiglawig nakaestablisar ug mga kolonya sa negosyo sa Kasadpan. Gituohan nga ang mga Fenicianhon, nga nanimuyo sa gitawag karon nga Lebanon, nakaabot sa Atlantiko sa 1200 B.C.E. Sa mga 1100 B.C.E., ilang natukod ang Gadir, nga karon mao ang dunggoanang siyudad sa Cádiz sa Espanya, unahan lang sa hiktin nga dagat sa Gibraltar. Lakip sa mga produkto didto mao ang plata nga didto ra gimina ug ang lata nga gidala sa mga negosyante sa Atlantiko.

Girekord sa Gregong historyano nga si Herodotus nga sa ikapitong siglo B.C.E., si Paraon Neko sa Ehipto nag-organisar ug usa ka panon sa Fenicianhong mga barko, nga ang mga tripulante maoy mga Fenicianhon, didto sa amihanang tumoy sa Pulang Dagat. Tuyo nila nga liboton ang Aprika gikan sa sidlakan paingon sa kasadpan.

Nianang panahona, ang mga Fenicianhon tiglawig na sa kabaybayonan sa Aprika sulod sa daghang siglo. Apan tungod sa sungsongon nga hangin ug kusog nga sulog, ang mga marinero nga molawig pahabagatan ubay sa Kabaybayonan sa Atlantiko dili makaabot ug layo. Ingong bag-ong ruta, sumala ni Herodotus, ang mga Fenicianhon misugod paglawig sa Pulang Dagat subay sa sidlakang kabaybayonan sa Aprika pahabagatan ngadto sa Dagat Indian. Sa pagka Mayo o Hunyo, sila midunggo sa usa ka dapit, nananom, miestar hangtod sa pag-ani, ug mipadayon sa paglawig. Sa ikatulo nga tuig, matod ni Herodotus, ilang nalibot ang tibuok kontinente, misulod sa Mediteranyo, ug nakabalik sa Ehipto.

Gitapos ni Herodotus ang iyang asoy sa pag-ingon nga ang mga Fenicianhon nagtahog mga butang nga dili siya makatuo, lakip niini ang ilang giingon nga sa dihang naglawig sila sa tumoy sa Aprika, ilang nakita ang adlaw diha sa tuong bahin. Sa pagkatinuod, ang usa ka Grego sa karaang panahon dili gayod makatuo niini. Ang tanan nga nagpuyo sa amihanan sa ekwetor naanad nga ang adlaw anaa sa habagatan. Busa, kon siya nagpaingon sa kasadpan, ang adlaw anaa sa iyang wala. Apan sa Cape of Good Hope, nga nahimutang sa habagatan sa ekwetor, ang adlaw sa udtong tutok anaa sa amihanan—sa tuo sa tawong nagpaingon sa kasadpan.

Sulod sa daghang siglo, ang asoy ni Herodotus gidebatehan sa mga historyano. Daghan ang dili makatuo nga ang mga marinero sa kanhing panahon nakalawig libot sa Aprika. Apan, ang mga eskolar nagtuo nga si Paraon Neko nagsugo gayod sa maong ekspedisyon ug posible gayod ang maong paglawig, kon tagdon ang kahanas ug kahibalo sa mga marinero sa maong panahon. “Posible gayod ang maong paglawig,” matod pa sa historyano nga si Lionel Casson. “Walay rason nga dili kini mahimo sa mga tripulanteng Fenicianhon sulod sa yugto sa panahon ug sumala sa pamaagi nga gihubit ni Herodotus.” Bisan tuod dili matino kon unsa ka tukma ang asoy ni Herodotus, kini naghatag kanatog ideya sa dakong paningkamot kaniadto sa paglawig ngadto sa mga dapit nga wala pa mahibaloi sa maong panahon.

Si Pytheas Milawig Paamihanan

Dili lang mga Fenicianhon ang mga tawo sa Mediteranyo nga milawig pakasadpan paingon sa Atlantiko. Lakip sa mga kolonya nga naestablisar sa Gregong mga marinero diha sa Mediteranyo mao ang Massalia, nga karon mao ang siyudad sa Marseilles sa Pransiya. Ang siyudad milambo tungod sa negosyo nga gipahigayon didto agi sa dagat ug sa kayutaan. Gikan sa Massalia, ang mga negosyante magdalag bino, lana, ug mga kasangkapan nga bronse gikan sa Mediteranyo ngadto sa amihanan, ug gikan sa amihanan, sila magdalag mga metal ug amber. Sa walay duhaduha, ang mga Massiliote interesado kon diin gikan kining mga produktoha. Busa sa mga 320 B.C.E., si Pytheas nga usa ka Massiliote milawig paingon sa lagyong mga dapit sa amihanan.

Sa pagbalik ni Pytheas, iyang giasoy ang iyang panaw diha sa basahon nga nag-ulohang On the Ocean. Bisan tuod ang orihinal nga Gregong  sinulat wala na maglungtad, kini gikutlo sa labing menos 18 ka karaang magsusulat. Kini nga mga kinutlo nagpakita nga si Pytheas maampingong naghubit sa kadagatan, sa mga pagtaob ug paghunas, geograpiya, ug populasyon sa mga dapit nga iyang naadtoan. Gigamit usab niya ang gitas-on sa anino sa usa ka matang sa pangsukod aron mahibaloan ang anggulo sa adlaw sa udtong tutok, ug pinaagi niana iyang nabanabana kon unsa na ka layo ang iyang napanaw paamihanan.

Si Pytheas interesado kaayo sa mga butang maylabot sa siyensiya. Apan dili kana ang iyang pangunang tumong sa iyang paglawig. Hinunoa, ang mga eskolar nagtuo nga siya gisugo ug gisuportahan sa pinansiyal sa mga negosyante sa Massalia aron mangitag ruta sa dagat paingon sa lagyong kabaybayonan nga ilang nahibaloang adunay amber ug lata. Nan, diin miadto si Pytheas?

Paingon sa Brittany, Britanya, ug Saylo Pa

Mopatim-aw nga si Pytheas milawig libot sa Iberia ug mipaingon sa kabaybayonan sa Gaul ngadto sa Brittany, diin siya midunggo. Nahibalo kita niini tungod kay ang usa sa iyang mga sukod sa anggulo sa adlaw diha sa kapunawpunawan—nga lagmit iyang gisukod samtang diha siya sa yuta—mohaom sa usa ka dapit sa amihanang Brittany. c

Ang mga taga-Brittany maoy batid nga mga tighimog barko ug mga marinero nga nakignegosyo sa Britanya. Ang Cornwall, nga habagatan-kasadpang tumoy sa Britanya, abunda sa lata nga maoy hinungdanong sangkap sa bronse, ug mao kini ang sunod nga giadto ni Pytheas. Ang iyang taho naghubit sa gidak-on ug sa halos triyanggulo nga porma sa Britanya, nga nagpakitang siya lagmit nakalawig palibot sa maong pulo.

Bisan tuod banabana lang ang eksaktong giagian ni Pytheas, siya lagmit miagi tali sa Britanya ug Ireland, ug midunggo sa Isle of Man, nga ang latitude mohaom sa iyang ikaduhang sukod sa anggulo sa adlaw. Ang ikatulong sukod lagmit gihimo didto sa Lewis sa Outer Hebrides, duol sa kasadpang kabaybayonan sa Scotland. Gikan didto, lagmit siya milahos paamihanan ngadto sa Orkney Islands, nga amihanan sa dakong-yuta sa Scotland, kay ang iyang asoy nga gikutlo ni Pliny nga Magulang nagtaho nga kini gilangkoban ug 40 ka pulo.

Si Pytheas misulat nga human sa unom ka adlaw nga paglawig sa amihanan sa Britanya, sila miabot sa yuta nga gitawag ug Thule. Ang pipila ka karaang magsusulat nag-ingon nga gihubit ni  Pytheas ang Thule ingong yuta diin nagsidlak ang adlaw sa tungang gabii. Usa pa ka adlaw nga panaw gikan didto, siya misulat, ang usa makaabot sa dapit diin ang dagat “nagyelo.” Gidebatehan kon diin nahimutang ang Thule nga gihubit ni Pytheas—ang uban nag-ingon nga kini anaa sa Faeroe Islands, ang uban sa Norway, ug ang uban pa sa Iceland. Bisan asa man nahimutang ang Thule, ang karaang mga magsusulat nagtuo nga kini mao “ang kinalay-an sa nailhang mga dapit sa amihanan.”

Gituohan nga si Pytheas mibalik sa Britanya subay sa halos samang ruta nga iyang giagian, ug dayon iyang gitiwas paglibot ang maong pulo. Kon iya bang gisuhid ang kabaybayonan sa amihanang Uropa sa wala pa siya mobalik sa Mediteranyo, kita wala mahibalo. Gibuhat man niya kana o wala, si Pliny nga Magulang nagkutlo kang Pytheas ingong usa nga may kasayoran bahin sa mga dapit nga adunay amber. Ang karaang tinubdan niining bililhong produkto anaa sa Jutland, nga bahin karon sa Denmark, ug sa habagatang baybayon sa Dagat Baltic. Siyempre, mahimong nahibaloan ni Pytheas kining mga dapita sa iyang pagduaw sa mga pantalan sa sidlakang Britanya, ug sumala sa atong nahibaloan, siya wala mangangkon nga nakaadto mismo sa maong mga lugar.

Ang laing magpapanaw nga taga-Mediteranyo nga nagrekord sa iyang biyahe sa Britanya mao si Julio Cesar, kinsa nakaabot sa habagatang bahin niini nga pulo niadtong 55 B.C.E. Pagka 6 C.E., ang ubang kampanya-militar sa Roma nakaabot hangtod sa amihanang Jutland.

Pagpauswag sa Kasayoran Bahin sa Kalibotan

Tungod sa mga pagsuhid nga gihimo sa mga Fenicianhon ug mga Grego, milambo ang kahibalo bahin sa geograpiya, dili lang sa Mediteranyo ug sa Atlantiko, kondili hangtod sa kinalay-ang mga dapit sa habagatang Aprika ug sa Artiko sa amihanan. Ang mga tawo sa maong panahon hilig kaayo sa pagdiskobreg mga lugar, pagnegosyo, pagpauswag sa kasayoran bahin sa kalibotan, ug pagbiyaheg lagyong mga dapit, nga miresulta sa paglambo sa kahibalo.

Ang natipigang mga rekord sa pagpanuhid kaniadto maoy pipila lamang sa malamposong mga paglawig nga gihimo sa maisogong mga marinero. Pila kaha ka marinero ang nakabalik sa ilang gigikanan nga wala magrekord sa mga dapit nga ilang naadtoan? Ug pila usab ang mipanaw gikan sa ilang yutang natawhan paingon sa lagyong mga dapit nga wala na makabalik? Hangtod karon kita wala mahibalo sa tubag niining mga pangutanaha. Apan duna kitay makat-onan bahin sa pagkaylap sa Kristiyanidad sa karaang panahon.—Tan-awa ang  kahon sa ibabaw.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 29]

 Ang Maayong Balita “Giwali sa Tibuok Kalalangan”

Sa mga 60-61 C.E., si apostol Pablo misulat nga ang maayong balita “giwali sa tibuok kalalangan ilalom sa langit.” (Colosas 1:23) Buot ba niyang ipasabot nga ang mga Kristohanon nakawali na sa India, sa Halayong Sidlakan, Aprika, Espanya, Gaul, Britanya, sa Baltic, ug sa gitawag ni Pytheas nga Thule? Posible nga wala, apan dili kita makatino.

Bisan pa niana, makaseguro kita nga kaylap kaayong nasangyaw ang maayong balita. Pananglitan, ang mga Hudiyo ug ang mga kinabig nga midawat sa Kristiyanidad niadtong Pentekostes 33 C.E., nagdala sa ilang bag-ong pagtuo, labing menos, ngadto sa mga dapit sama sa Partia, Elam, Media, Mesopotamia, Arabia, Asia Minor, mga bahin sa Libya paingon sa Cirene, ug sa Roma—nga naglangkob sa kalibotan nga nahibaloan sa mga magbabasa sa mga sulat ni Pablo.—Buhat 2:5-11.

[Dayagram/Mapa sa panid 26, 27]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Si Herodotus nagtaho nga sa dihang ang mga marinero naglawig sa tumoy sa Aprika, ilang nakita ang adlaw sa tuo nga bahin

[Mapa]

APRIKA

DAGAT MEDITERANYO

DAGAT INDIAN

DAGAT ATLANTIKO

[Dayagram/Mapa sa panid 28, 29]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang layong panaw sa Gregong marinero nga si Pytheas

[Mapa]

Marseilles

PENINSULA SA IBERIA

IRELAND

ICELAND

NORWAY

Amihanang Dagat

BRITANYA

BRITTANY

PENINSULA SA IBERIA

AMIHANANG KABAYBAYONAN SA APRIKA

DAGAT MEDITERANYO

Marseilles