LUPWEN a 12 ieri ua mirititi pwe mi nóm rei och mettóch mi aúchea ua tongeni fang ngeni aramas. Lón eú mwichelap, emén pwiich Chón Kraist a eisiniei ika ngang mi mochen fiti ewe angangen afalafal. Inaamwo ika esap fán eú ai afalafal nge ua ereni pwe ngang mi mochen. Aua ló lón ewe leenien afalafal, me a ngeniei ekkóch kúkkún puk mi pwóróus usun ewe Mwúún Kot. Mwirin a ereniei: “Kopwe chuuri ekkenan aramas enan epek al, nge ngang ei epek.” Ua niwokkus nge ua poputá le afalafal ngeni aramas imw me imw. Ua máirú pún ua mwittir anéúnéúló meinisin ekkewe kúkkún puk. A ffat pwe chómmóng aramas ra pwapwaiti minne ua tongeni fang ngeniir.

Ua uputiw lón ewe ier 1923 lón England, Kent, lón ewe sóópw itan Chatham. Lón ekkewe ier mwirin ewe Áeúin Maunen Fénúfan, aramas ra ápilúkúlúkú pwe epwe échúló fénúfan. Nge lupwen ese pwénútá, chómmóng ra lichippúng, kapachelong semei kewe me inei. Iir ra pwal lichippúng ren ekkewe néúwisin lamalamen Baptist pún ra fókkun chék ekieki ar repwe wiseni wis tekia lón ar lamalam. Lupwen a tiu ieri, inei we a poputá le ló ngeni án Chón Káé Paipel Seni Sókkopaten Fénú leenien mwich, ikewe ie Chón Pwáraatá Jiowa ra féri ar kewe “class,” are mwich. Emén lein ekkewe Chón Kraist fefin a asukula ngenikem semirit pwóróus mi lóngólóng wóón ewe Paipel me ewe puk itelapan The Harp of God. Ua sani met ua káé.

Lupwen ua teenage, ua pwapwa le áiti ngeni aramas ewe ápilúkúlúk allim seni án Kot Kapas. Fán chómmóng ua chék ákkáláemén le afalafal imw me imw, nge lupwen ua fiti ekkewe ekkóch, ua káé seniir chómmóng mettóch. Áwewe chék, eú rán atun ngang me emén pwiich mwán mi watte ierin seniei aua sái ngeni eú leeni aupwe afalafal ie, aua kúna emén néúwisin lamalam. Iwe ua erá, “Inani emén siike.” Pwiich na a kaúló wóón waan we pasiken me ereniei aupwe mwo mómmóót wóón ewe sópwun irá. A ereniei: “Ié a ewisa ngonuk óm kopwe apwúngaló ié kewe iir usun siike? Sipwe chék pwapwa pwe kich sia áiti ngeni aramas ewe kapas allim me likiti ngeni Jiowa an epwe wisen apwúngaló.” Lón ekkena rán, ua káé chómmóng mettóch usun ewe sókkun pwapwa mi feito seni ach fangóló.​—Mat. 25:31-33; Föf. 20:35.

Pwal emén pwiich mwán mi watte ierin seniei a áiti ngeniei pwe fán ekkóch mi lamot sipwe likiitú me mosonottam ren ach sipwe kúna ewe pwapwa mi feito seni ach fangóló. Pwúlúwan we a oput Chón Pwáraatá Jiowa. Eú rán a etiwaei ngeni imwan we pwe aupwe ekis mwéngé. Pwúlúwan na a fókkun song ngeni ren  an ló afalafal, iwe a poputá le monei ngenikem ekkewe tea. Pwiich na ese song ngeni, nge a chék pwapwa le eliwinaló ekkewe tea ngeni leenier. Fitu ier mwirin, pwiich na a kúna feiéchún an mosonottam pún pwúlúwan we a papatais usun emén Chón Pwáraatá Jiowa.

Lón September 1939, lupwen a 16 ieri, Britain a poputá maun ngeni Tois. Lón March 1940, ngang me inei we aua papatais lón Dover. Lón June 1940, ua katol seni asamen imwei we án fite fite tarakú ssá mi ur ren fitengeréú soufiu. Iir ra manaw seni ewe maun lón ewe leeni itan Dunkirk. Ua tongeni kúna pwe ra mese osukosuk pokiten ar rúké me ra ápilúkúlúkúngaw. Ua wenewenen mochen apwóróusa ngeniir usun án Kot we Mwú me ngeniir ápilúkúlúk allim fán iten mwachkkan. Mwirin, lón pwal ena ier, Tois a poputá le kóturutiw pakutang lón Britain. Iteiten pwiin, ekkewe sein Tois ra chang asen leeniem. Aua fókkun niwokkus ám rongorong úngúngún ekkewe pakutang lupwen ra oturatiw. Sorotá ewe rán mwirin, aua kúna ekkóch leeni mi taló ekkewe imw lón. Minne ua kúna a apéchékkúlaló ai lúkúlúk pwe Mwúún Kot chék ina ai ápilúkúlúk fán iten mwachkkan.

Lón 1941, ua poputá le pioneer full time, ina poputáán ai manaweni ewe manaw mi atoto ngeniei watteen pwapwa. Ua fen angang lón eú leenien ffér siip lón Chatham, me ua káé fférún siip. Chómmóng aramas ra sani ar repwe eáni ei sókkun angang me a watte feiéch repwe angei seni. Nge néún Jiowa kewe aramas ra fen silei pwe itá ekkewe Chón Kraist resap fiu fán iten eú mwú lón maun. Iwe lón pwal ena ier 1941, aua pwal weweiti pwe ausap álisatá meinisin sókkun angangen fférún pisekin maun. (Joh. 18:36) Lón ena leenien tokuun siip ra fér ekkewe tórópito, iwe ua filatá ai upwe towu seni ai na angang me pioneer full time. Ua angei ewe wis ai upwe pioneer lón Cirencester, eú sóópw mi lingéch lón eú leeni itan Cotswolds.

Lupwen a 18 ieri, ua kalapus lón úkúkún tiu maram pokiten use mochen upwe soufiu. Ua fókkun letipechou lupwen a kesipiló asamen ruumwei we me ua chék ákkáláemén. Nge ekiseló mwirin, ekkewe chón mas me pwal chienei chón kalapus ra poputá le eisiniei ika pwata ua kalapus. Iwe, ua pwapwa le áweweei ngeniir ai lúkú.

Lupwen ua towu seni kalapus, ua fiti Leonard Smith, * me aua afalafal lón sókkopaten sóópw lón Kent, ina pwúkútáán leeniem. Ren án ekkewe soufiun Tois repwe tongeni pakutangei ewe telinimw London, war kewe sepelin repwe akkomw changoto asen Kent. Poputá seni ewe ier 1944, lap seni engeréú pakutang ra turutiw lón Kent. Ekkeei pakutang, iir wesewesen  och sepelin ese wor emén mi kasiniir, me ra ur ren pakutang. Lupwen aua rongorong pwe mwesinen ewe sepelin a kaúló, aua silei pwe mwirin chék fitu seken epwele turutiw me púng. Meinisin aramas ra niwokkus. Lón ekkena atun, aua kan káé ewe Paipel ngeni eú famili, iir nimmén. Fán ekkóch, aua nóm fán ewe cheepel mechá mi ffér pwe epwe túmúnúkem ika ewe imw a tatiw. Mwirin och fansoun, unusen chón ena famili ra papatais.

Mwirin ewe maun, ua pioneer lón úkúkún ruu ier lón éérún Ireland. Aua ló afalafal imw me imw me áweweei pwe ám misineri me aua kútta eú leeni aupwe nónnóm ie. Aua anéúnéú néúch kewe puk ngeni aramas wóón al. Nge a fókkun sókkóló Ireland seni England. Lap ngeni aramas ra meefi pwe ám mi umwes ren ám ekieki pwe chón ena fénú mi péchékkúl lamalamen Katolik lón repwe etiwakem! Lupwen emén mwán a eniwakem pwe epwe efeiengawakem, ua ereni emén polis, nge a chék erá, “Iwe, met ámi ekiek?” Ause mirititi úkúkún watteen manamanen ekkewe patere ikena ie. Epwe péút seni aramas ar angang ika ra néúni néúch kewe puk. Iwe ra asúkemilo seni ewe leeni aua nónnóm ie.

Iwe, aua mirititi pwe lupwen aua tori eú mineféén leeni, mi fen éch ika aupwe afalafal lón ekkewe leeni ewe patere lón ese sissileikem. Ina minne, aupwe ló towau seni ewe leeni aua nónnóm lón me akkomw chuuri ekkewe aramas ikena ie. Mwirin ena, aua chuuri ekkewe aramas mi nónnóm kkan ngeni leeniem we. Lón Kilkenny, aua káé ngeni emén alúwél fán úlúngát lón eú wiik inaamwo ika a wor mwichen aramas mi erenikem pwe repwe efeiengawakem. Pokiten ua wesewesen pwapwaiti ei angangen asukula aramas usun ewe Paipel, ua mochen angei káit pwe upwe misineri. Ina popun ua filatá le apply ngeni ewe Sukulen Gilead.

Mwirin ám fiti ewe Sukulen Gilead lón New York úkúkún nimu maram, fémén leim chón sochungio aua angei wis pwe aupwe ló lón ekkewe kúkkún fénú lón Setin Carribean. Lón November 1948, aua su seni New York wóón efóch waseres 59 fiit ttaman itan Sibia. Ua meseik pún a kerán ina ai sái wóón efóch waseres. Emén lein ekkewe chón sochungio itan Gust Maki, i a fen emén kaptin mi watte an sile. A áiti ngenikem ekkóch angangen wóón waseres, áwewe chék ifa usun aupwe aúratá me aúratiw ekkewe amara, ifa usun aupwe néúnéú kampas, me ifa usun aupwe uwei ewe waa lupwen aua wene ngeni ásepwál. Gust a sipeéch le uwei wáám we lón úkúkún 30 rán fán mélúmél mi efeiengaw tori ám aua tikeri Bahamas.

Mwirin ám afalafal lón fitu maram lón ekkewe kúkkún fénú lón Bahamas, aua sái ngeni ekkewe fénú iter Leeward me Windward. Ekkena chómmóngun kúkkún fénú ra parasfetál lefilen ekkewe fénú Virgin Islands me Trinidad, nge towaufesenin ekkena fénú arapakkan 500 mwail. Lón úkúkún nimu ier, aua kan afalafal lón ekkewe fénú towau ikewe ese wor Chón Pwáraatá Jiowa ie. Fán ekkóch ause tongeni tiinaaló are angei néúm taropwe ren fite wiik. Nge aua fókkun pwapwa le afalafal usun Jiowa “lon ekewe fanü aroset.”—Jer. 31:10.

Lupwen aua angké órofénú, aramasen ewe sóópw ra meseik me kochufengen wóón ewe oroor pwe repwe ppii ika ám ié. Ekkóch leir resaamwo kúkkúna ewe esin waa usun wáám we are resaamwo kúkkúna emén mwán mi pwechepwech. Ekkena aramas ra chiechiéch me ra silefichi Paipel. Fán chómmóng ra uwou ngenikem iik, avocado, me féún mame. Inaamwo ika  ese kon watte wáám we, nge aua tongeni kuk, annut, me sopuni pisekim kewe wóón.

Aua kan tolong wóón fénú me chuuri ekkewe aramas unusen rán. Aua esilei ngeniir pwe epwe wor afalafal usun ewe Paipel. Iwe, ekiseló mwirin tuputiwen ewe akkar, aua nechei ewe bell. A mmen éch ám aua kúna án ekkewe aramas ra pweppwereto. Ttinen néúr kewe lamp ra usun ttinen fúú mi feffeitiw me wóón ppan. Fán ekkóch ipúkú aramas ra etto, me ra kapas eis ngenikem tori an a pwinimaw. Pokiten ra pwapwaiti ar repwe kél, aua taipei ekkóch kélún ewe Mwú fán iter. Iwe ám fémén aua achocho le kél, mwirin ekkewe aramas ra poputá le fitikem nge ra fókkun ngiingiéch. A ifa me apwapwaan ekkena fansoun!

Mwirin eú káéén Paipel, ekkóch ekkewe aramas aua káé ngeniir ra pwal fitikem le fetál ngeni pwal eú famili pwe repwe pwal fiti ám káé ngeniir. Mwirin ám afalafal fitu wiik lón eú leeni, iwe aua ló seni. Nge fán chómmóng aua tingorei ekkewe aramas mi kon pwapwaiti ar káé ewe Paipel ar repwe wisen sópweló le káé ngeni ekkewe ekkóch tori ám liwin. A fókkun múrinné ám kúna pwe ekkóch leir ra fókkun apwénúetáéchú minne aua ereniir.

Lón ei fansoun, chómmóng lein ekkena fénú ra ur ren tourist, nge me lóóm iir leeni mi chék mosonoson, a chék wor nóóm mi arawaraw, ppi órossetin, me núú. Aua kan ssá seni eú fénú ngeni pwal eú lepwin. Ekkewe kkúú ra pwapwa le fiti wáám we le sássá, aua chék rongorong méngúngúún ewe waa mi sássá wóón sáát. Saramen ewe maram me wóón ewe mataw a usun efóch al mi alúwél silifer mi aleló ngeni epinen.

Mwirin ám afalafal wóón ekkena fénú úkúkún nimu ier, aua sái ngeni Puerto Rico pwe aupwe ekkesiwili wáám we ngeni efóch mi wor mwesinan. Lupwen aua war, ua chuuri emén misineri mi liéch itan Maxine Boyd, me ua fókkun sani. Maxine, i emén mi tinikken le afalafala ewe kapas allim seni lekúkkúnún. Mwirin, a wiliti emén misineri lón Dominican Republic tori 1950 lupwen ewe mwú mi péchékkúl lamalamen Katolik lón a asúoló. Pokiten ngang emén chón wóón siip, iwe mi chék mumu ngeniei ai upwe nóm Puerto Rico úkúkún eú maram. Mwirin ena, upwe sái ngeni pwal ekkóch fénú me usap liwin mwirin fite ier. Iwe, ua pwisin ekieki, ‘Ronald, ika ka mochen pwúlúweni ei nengngin, kopwe mwittir mwékút.’ Iwe mwirin úlúngát wiik ua tingorei aupwe pwúpwúlú, me mwirin wonu wiik aua apwúpwúlú. Ngang me Maxine aua wiliti misineri lón Puerto Rico. Iwe use chúen fiti ewe mineféén waa.

Lón 1956, aua poputá le wisen sáifetál me chuuri ekkewe mwichefel, me aua pwapwa le chiechi ngeni pwiich kewe. Chómmóng leir iir mi wéúngaw. Áwewe chék, lón ewe sóópw itan Potala Pastillo, mi wor ruu famili Chón Pwáraatá Jiowa nge mi chómmóng néúr. Ua kan ettik ngeniir nei we pisekin nikáttik itan flute. Ua eisini emén lein ekkewe kúkkún nengngin itan Hilda ika a mochen fitikem le ló afalafal. Hilda a erá: “Ngang mi mochen, nge use tongeni. Ese wor nei suus.” Aua mééni eú pea néún suus, iwe a fitikem le afalafal. Mwirin och fansoun, lón 1972, lupwen ngang me Maxine aua ló Brooklyn, emén fépwúl mi kerán sochungio seni ewe Sukulen Gilead a etto me fós ngenikem. Neminna epwele ló station Ecuador, me a apasa: “Ámi mi esillaei? Ngang ewe kúkkún nengngin seni Pastillo, ewe ese wor néún suus.” Ina i Hilda! Aua fókkun pwapwa, iwe a ssúr mesem!

Lón 1960, aua poputá le angang lón ewe keangen ofesilap lón Puerto Rico, lón eú kúkkún imw mi nóm lón Santurce, San Juan. Me akkomwan, ám me Lennart Johnson aua féri lap ngeni ekkewe angang. I me pwúlúwan we iir ekkewe ákkáeúin Chón Pwáraatá Jiowa lón Dominican Republic, nge lón 1957 ra mwékút ngeni Puerto Rico. Mwirin, Maxine a kan wisen tiinaaló ekkewe puk ngeni ekkewe aramas mi tingor. A kan tiinaaló lap seni engeréú puk iteiten wiik. A pwapwaiti ei angang pún a anchangei án meinisin ekkena aramas káé usun Jiowa.

Ua pwapwaiti ai akkangang lón Bethel pún ua tongeni áeá ai péchékkúl le angang ngeni Jiowa. Nge fán ekkóch ese mecheres ewe angang. Áwewe chék, lón 1967 a fis lón Puerto Rico ewe áeúin mwichelap Chón Pwáraatá Jiowa seni sókkopaten fénú ra ketiw ngeni. Ua meefi pwe ese ki ngeniei ekkewe chómmóng angang upwe wisen akkóta. Nathan Knorr, ewe mi túmúnú angangen Chón Pwáraatá Jiowa lón ena atun, a etto Puerto Rico. Tittipan pwe use akkóta kókkótun wáán ekkewe misineri mi etto seni ekis. Nge ngang mi fen féri. Mwirin, a ngeniei kapasen fén mi péchékkúl usun ai upwe kókkótéch me ereniei pwe a lichippúng rei. Use mochen ánini ngeni nge ua meefi pwe ese pwúng an féffér ngeniei, iwe ren och fansoun ua letipengaw. Nge, lón eú atun lupwen ám me Maxine aua  chufengensefál me Pwiich Knorr, i a etiwakem ngeni ruumwan we me a kuk enem mwéngé.

Fán ekkóch aua ló chuuri ai famili lón England. Semei we ese etiwa ewe enlet lupwen ngang me inei aua etiwa. Nge lupwen pwiich kewe seni Bethel ra ló lón leeniem, fán chómmóng inei we a eleenier lón imwem. Semei a kúna pwe pwiich kana chónemmwen lón Bethel iir mi tipetekison. Ra sókko seni ekkewe néúwisin lamalam mi elichippúngú lóóm. Iwe lón 1962, semei a papatais usun emén Chón Pwáraatá Jiowa.

Maxine, pwúlúwei we mi áchengicheng, a má seniei lón 2011. Ua mwétéresiti ai upwe kúnasefáli atun ewe manawsefál. A ifa me apwapwaan ena ápilúkúlúk ngeniei! Lón ám nónnómfengen úkúkún 58 ier, aua kúna lapólóón chóchóón Chón Pwáraatá Jiowa lón Puerto Rico, seni 650 som ngeni 26,000! Lón 2013, ewe keangen ofesilap lón Puerto Rico a kochufengen me ewe keangen ofesilap lón Merika, iwe ra ewisa ngeniei ai upwe angang lón Wallkill, New York. Pokiten ua nónnóm lón Puerto Rico úkúkún 60 ier, ua meefi pwe ngang emén chón wiliposun, usun ewe kúkkúnún káirúún Puerto Rico mi iteféúló itan coquí, ewe a kan kékké, ko-ki, ko-ki ika a tori lekuniol. Ua pwapwa lón Puerto Rico, nge iei a tori fansoun ai upwe ló seni.

Ua chúen pwapwaiti ai angang ngeni Kot lón Bethel. Iei, a lap seni 90 ieri, me wisei lón Bethel ai upwe apéchékkúla chón ewe familien Bethel. Seni ai poputá le nónnóm Wallkill, ua fen chuuri lap seni 600 pwiich kewe. Ekkóch ra etto chuuriei pún ra mochen fós usun pwisin ar osukosuk are án ar famili. Ekkóch ra kútta emmwen ren met epwe asopwéchú ar angang lón Bethel. Nge ekkewe pwal ekkóch ra mochen rongorong och kapasen emmwen pún ra kerán pwúpwúlú are angei mineféén wis ar repwe pioneer. Ua aúseling ngeni meinisin mi etto fós ngeniei, iwe lupwen mi fich, ua kan ereniir: “‘Kot a echeni eman mi pwapwa le lifang.’ Ina minne, kopwe pwapwa lón óm angang. Ina fán iten Jiowa.”​—2 Kor. 9:7.

Ika ka mochen kopwe pwapwa lón Bethel are ia chék, mi lamot kopwe nefotofot wóón lamoten ewe angang ka féri. Mettóch meinisin sia féri lón Bethel, iir angang mi pin. A álisi “ewe chon angang mi allükülük o tipachem” le awora ewe mwéngé lón pekin lúkú ngeni pwiich kewe wóón unusen fénúfan. (Mat. 24:45) Ese lifilifil ia sia angang ngeni Jiowa ie, nge mi chék suuk ngenikich ach sipwe mwareiti i. Sipwe pwapwaiti minne a erenikich ach sipwe féri, pún “Kot a echeni eman mi pwapwa le lifang.”