1. Pwata ekkewe chón Papilon ra mwaar ren ewe soufós Taniel?

 EWE soufós Taniel, i chék emén alúwél atun ekkewe chón Papilon ra uwealó pwe epwe kalapus Papilon towaw seni Jerusalem. Inaamwo iká Taniel i chék emén alúwél, nge ekkewe néúwisin Papilon ra mwaar ren. Ra kúna pwe Taniel a átéch me a pwal feito seni eú famili mi aúchea. (1 Sam. 16:7) Ina popun, ekkewe chón Papilon ra asukula an epwe angang lón ewe imwen king.—Tan. 1:3, 4, 6.

2. Met meefien Jiowa ussun Taniel? (Isikiel 14:14)

² Jiowa a tongei Taniel, esap pokiten mesemesan are pokiten aúchean wisan lón ewe imwen king, nge pokiten an filaatá le eáni ewe sókkun manaw a eáni. Ren enletin, atun Jiowa a apasa pwe Taniel a ussun Noa me Jop, eli a kerán chék arapakkan 20 ierin Taniel. Iwe, me ren Jiowa pwe ena alúwél Taniel i emén aramas mi pwúng ussun chék Noa me Jop, chókkewe mi angang ngeni fán túppwél ren fite fite ier. (Ken. 5:32; 6:9, 10; Hiop 42:16, 17; álleani Isikiel 14:14.) Me Jiowa a sópweeló le tongei Taniel lón ánein manawan mi langattam me aúchea.—Tan. 10:11, 19.

3. Met sipwe káé lón ei lesen?

³ Lón ei lesen, sipwe káé ussun ruu napanapen Taniel kewe mi efisi an epwe aúchea me ren Jiowa. Áeúin, sipwe áweweei eú me eú ekkena napanap me ppii ekkewe atun a pwáári ekkena napanap. Mwirin, sipwe ppii met a álisi Taniel le ámááraatá ekkena napanap. Sáingolóón, sipwe ppii ifa ussun sia tongeni áppirú i. Inaamwo iká ei lesen a ffér fán iten ekkewe  sáráfé, nge kich meinisin sia tongeni káé seni án Taniel leenien áppirú.

4. Ifa ussun Taniel a pwáári an pwora? Apwóróusa eú pwóróus.

⁴ Chókkewe mi pwora, ra tongeni meefi niwokkus, nge rese mut niwokkus an epwe eppetiir le féri minne mi múrinné. Taniel i emén alúwél mi fókkun pwora. Áwewe chék, ikkeei ruu atun a pwáári pwora. Áeúin, eli a fis ina epwe arapakkan ruu ier mwirin án chón Papilon ataieló Jerusalem. King Nepukatnesar seni Papilon a eáni eú ttan mi eniwokkus ussun emén uluulun aramas mi fókkun watte. A tiiti néún kewe chón angang mwán mi tipáchem pwe repwe ereni an we ttan me weween. Iká rese, iwe epwe nireló meinisin kapachelong Taniel. (Tan. 2:3-5) A lamot án Taniel epwe mwittir mwékút, pún iká ese, iwe chómmóng aramas repwe ninniiló. A “tolong ren ewe king o tüngor ngeni, pwe epwe mwüt ngeni eu fansoun an epwe witiwit fän iten an epwe awewe ngeni ewe king wewen an we tan.” (Tan. 2:16) Án Taniel féri ena a pwáári pwe a eáni pwora me lúkú. Ifa ussun? Ese mak lón ewe Paipel pwóróusen án Taniel áweweei eú ttan me mwen ena. A tingorei chienan kewe, Satrak, Mesak, me Apetneko, b ar repwe “tüngor ngeni ewe Koten läng an ümöümöch, pwe epwe pwäri ngeniir ewe monomon.” (Tan. 2:18) Jiowa a pélúweni ar kana iótek. Ren an álillis, Taniel a áweweei án Nepukatnesar we ttan. Taniel me chienan kewe, rese ninniiló.

5. Lón menni atun a pwal lamot ngeni Taniel an epwe pwáári pwora?

⁵ Fitu fansoun mwirin án Taniel áweweei ewe ttan ussun ewe uluulun aramas mi fókkun watte, a pwal fissefál eú mettóch mi sótuni an pwora. Nepukatnesar a pwal eánisefál eú ttan mi eniwokkus. Lón an na ttan, a kúna efóch irá mi fókkun watte. Fán pwora, Taniel a áweweei ngeni ena king weween an na ttan. A pwal mwo nge ereni ena king pwe epwe umwesiló me esap wiseni ewe wis king ren ekis fansoun. (Tan. 4:25) Ena king a tongeni ekieki pwe Taniel i emén chón ú ngeni, me a tongeni nieló i. Nge Taniel a pwáári an pwora me a áweweei ewe ttan ese lifilifil met epwe fis.

6. Eli met a álisi Taniel an epwe pwora?

⁶ Eli met a álisi Taniel an epwe pwora lón  ánein manawan? Ese wor tipemwárámwár pwe seman kewe me inan ra isettiw leenien áppirú mi múrinné fán itan lekúkkúnún we. Ese mwáál ra álleasochisi ekkewe kapasen emmwen Jiowa a ngeni ekkewe sam me in lón Israel, me ra áiti ngeni néúr na án Kot kewe Allúk. (Tut. 6:6-9) Taniel a silei ekkewe Allúk Engol, nge a pwal silei chómmóng tichikin ewe Allúkún Moses. Áwewe chék, a silei met ekkewe chón Israel repwe mwéngé me met resap mwéngé. c (Lif. 11:4-8; Tan. 1:8, 11-13) Taniel a pwal káé uruwoon néún Kot kewe aramas me a silei met a fis ngeniir atun rese álleasochisi Jiowa. (Tan. 9:10, 11) Minne a fis ngeni Taniel lón ánein manawan, a alúkúlúkú ngeni pwe ese lifilifil met epwe fis, Jiowa me néún kewe chónláng mi manaman repwe álisi.—Tan. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Met a pwal álisi Taniel an epwe pwora? (Pwal ppii ewe sasing.)

⁷ Taniel a káé minne néún Kot kewe soufós ra makkeei, kapachelong án Jeremaia kewe oesini. Seni met Taniel a káé, a mirititi pwe ekiseló chék epwele much án chón Jus ooló lón Papilon ren fansoun langattam. (Tan. 9:2) Ese mwáál, án Taniel kúna pwénútáán án Paipel kewe oesini a apéchékkúla an lúkúlúk wóón Jiowa, me chókkewe mi lúkúlúk wóón Jiowa ra tongeni fókkun pwora. (Apépé ngeni Rom 8:31, 32, 37-39.) Nge lap seni meinisin, fán chómmóng Taniel a kan ikkiótek ngeni Seman we lón láng. (Tan. 6:10) A pwáári ngeni Jiowa an kewe tipis me a pwal pwáraawu meefian ngeni. Me Taniel a tingor álillis. (Tan. 9:4, 5, 19) I emén aramas ussuch chék, me ese uputiw fengen me an pwora. A ámááraatá ena napanap ren an kákkáé, ikkiótek, me ren an lúkúlúk wóón Jiowa.

8. Ifa ussun sia tongeni ámááraatá ach pwora?

⁸ Met a lamot sipwe féri pwe epwe wor ach pwora? Eli semach kewe me inach repwe pesekich ach sipwe pwora, nge rese tongeni efisi ach sipwe pwora inaamwo iká pwisin iir ra pwora. Ach káé le wiliiti emén mi pwora, a ussun ach káé eú sókkun tufich. Eú alen ach sipwe káé eú tufich, ina ren ach katoléch féfférún ewe emén a asukulakich, iwe mwirin sipwe áppirú met a féri. Pwal ina ussun ach sipwe káé le wiliiti emén mi pwora, sia pwal katoléch ifa ussun ekkewe ekkóch ra pwáári ena napanap, iwe mwirin sipwe áppirúúr. Iwe, met sia káé seni Taniel? A lamot sipwe silefichi án Kot we Kapas ussun chék Taniel. A lamot sipwe ámááraatá ach ririéch ngeni Jiowa ren ach fóffós ngeni, lúkúlúk wóón, me lúkú pwe epwe chék ákkálisikich. Iwe, atun sia kúna sóssótun ach lúkú, sia tongeni pwora.

9. Ifa ussun sia feiéch seni ach pwáári ewe napanap pwora?

⁹ A torikich chómmóng feiéch ren ach pwáári pwora. Áwewe chék ren pwóróusen Ben ei. A fiti sukul lón Germany ikewe meinisin ra lúkú ussun evolution me ra meefi pwe ese pwúng ekkewe pwóróus lón Paipel ussun fférútáán mettóch. Eú rán, a suuk ngeni Ben an epwe útá mwen an we class me áweweei popun a lúkú pwe mi wor chón férikichetá. A fókkun pwora me a ereni meinisin chón lón an we class met a eáni lúkú. Met mwirilóón? Ben a erá, “Nei we sense a fókkun aúselingéch me a féri kapiin ekkewe lesen úa néúnéú lón ái áwewe me a ngeni emén me emén ekkewe chón sukul lón ái we class.” Met meefien chienen Ben kewe? Ben a erá, “Chómmóng  me leir ra aúseling ngeni met úa apasa me ra erá pwe ra ingeitiei.” Pwóróusen Ben a áiti ngenikich pwe fán chómmóng, aramas ra kan súféliti chókkewe mi pwáári ar pwora. Eli chókkana ra pwal mwo nge tongeni álisi ekkóch aramas le silei Jiowa. Ewer, a wor popun mi múrinné ach sipwe ámááraatá ewe napanap pwora.

10. Met ewe napanap túppwél?

¹⁰ Lón ewe Paipel, ewe kapasen Ipru fán iten “túppwél,” are “tong enlet,” a wewe ngeni eú memmeefin ririin tong mi pwichikkar. Ina ewe esin tong Kot a kan pwáári ngeni néún kewe chón angang. Pwal ina ewe kapas Paipel a pwal néúnéú atun a áweweei ussun ewe tong néún Jiowa kewe chón angang ra pwáári lefiler. (2 Sam. 22:26.) A tongeni lallapoló ach túppwél mwirin och fansoun. Sipwe ppii ifa ussun a lallapoló án ewe soufós Taniel túppwél.

11. Ifa ussun Taniel a pwáári an túppwél atun a ierin chinnap? (Ppii ewe sasing wóón péén.)

¹¹ Lón ánein manawen Taniel, a kúna sóssótun an túppwél ngeni Jiowa. Nge a fis ngeni eú mettóch mi kon áweires atun a lap seni 90 ierin. Nge lón ena atun Papilon a fen kkuf ren chón Metia me Persia, me King Tarius a wisen nemenem lón ena atun. Néún King Tarius kewe chón angang ra fókkun oputa Taniel me ra ésúfélúngawa an we Kot. Iwe ra ekiekietá eú raw pwe Taniel epwe ninniiló. Ra efisi án ewe king epwe sainei eú allúk mi sótuni iká Taniel epwe túppwél ngeni an we Kot are ngeni ewe king. Ren án Taniel epwe pwáári iká a túppwél ngeni ewe king me an mochen an esap kúna kapwúng, epwe úkútiw le iótek ngeni Jiowa lón úkúúkún 30 rán. Taniel a filaatá an epwe túppwél ngeni Jiowa. Pokiten an féri ena, a kóturulong lón ewe pwangen laion. Nge Jiowa a efeiéchú an túppwél ren an amanawa me lón ewe pwangen laion. (Tan. 6:12-15, 20-22) Ifa ussun sia tongeni chék túttúppwél ngeni Jiowa ussun chék Taniel?

12. Ifa ussun Taniel a ámááraatá an túppwél ngeni Jiowa?

¹² Ren ach sipwe túppwél ngeni Jiowa, a lamot an epwe núkúchar ach tongei. Taniel a chék túttúppwél ngeni Jiowa pokiten a fókkun tongei seman na lón láng. Ese mwáál,  Taniel a ámááraatá ena tong ren an ekkekieki ussun napanapen Jiowa kewe me ifa ussun a pwáári. (Tan. 9:4) Taniel a pwal ekilonei ussun meinisin ekkewe mettóch mi múrinné Jiowa a fen féri fán itan me néún kewe aramas, me a fókkun aúcheani met a féri.—Tan. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Met sókkun sóssótun túppwél ekkewe kúkkún me sáráfé ra kúna? Apwóróusa eú pwóróus. (Pwal ppii ewe sasing.) (b) Lón ewe video, met ka tongeni apasa iká emén a eis iká Chón Pwáraatá Jiowa ra tipeeú ngeni féfférún emén mwán mi sani mwán are emén fefin mi sani fefin?

¹³ Ekkewe kúkkún me sáráfé lón ei fansoun ra pwal ussun Taniel. Ra nóm lein chókkewe rese asamolu Jiowa me an kewe allúk. Ekkena esin aramas eli resap sani emén mi erá pwe a tongei Kot. Ekkóch ra pwal mwo nge mesááni néúch kewe kúkkún me sáráfé pwe epwe ta ar túppwél ngeni Jiowa. Áwewe chék ren met a fis ngeni emén át itan Graeme, seni Australia. A kúna watteen sóssót atun a fiti high school. Ewe sense a eisini chón lón an we class iká met repwe féri iká emén chiener át a ereniir pwe a kan pwisin sani át, are emén chiener nengngin a ereniir pwe a kan pwisin sani nengngin. Iwe, ena sense a ereniir pwe meinisin chókkewe mi tipeeú ngeni ena esin ekiek, repwe útá ewe epek, nge chókkewe rese, repwe útá pwal ewe epek. Graeme a apasa, “Meinisin chón lón ám we class ra útá ewe epek pwe ra tipeeú ngeni, chilóón chék ngang me pwal emén Chón Pwáraatá.” Minne a fis mwirin, a sótuni án Graeme túppwél ngeni Jiowa. A erá: “Ren úkúúkún eú awa, chienem kewe chón sukul pwal mwo nge néúm we sense ra turunufasakem me esiitakem. Fán mosonoson me tipemirit, úa fókkun achocho le penaatá minne úa lúkú, nge rese mochen aúseling ngeni met úa apasa.” Met meefien Graeme? A apasa, “Úse sani án chienei kewe chón sukul esiitaei, nge úa fókkun pwapwa pwe úa akkamwéchú ái túppwél ngeni Jiowa me penaatá ái lúkú.” d

14. Ifa eú alen ach sipwe ámááraatá ach túppwél ngeni Jiowa?

¹⁴ Lapólóón ach tongei Jiowa, epwe pwal ina lapólóón ach úppós le chék túttúppwél ngeni, ussun chék Taniel. Sia ámááraatá ena tong ren ach kákkáé ussun napanapen Jiowa kewe. Áwewe chék, sia tongeni káé ussun ekkewe mettóch a fériiretá. (Rom 1:20) Iká ka mochen alapaaló óm tongei me súféliti Jiowa, ka tongeni álleani ekkewe pwóróus mi mwochomwoch lón ekkewe lesen “Was It Designed?” are katol ekkewe video. Ka pwal tongeni káé ekkewe brochure itelaper Was Life Created? me The Origin of Life—Five Questions Worth Asking. Iei met emén fépwúl Chón Kraist seni Denmark itan Esther a apasa ussun ekkena brochure: “A mmen fókkun ffataffatéch ekkewe áwewe. Ekkena brochure rese erenuk met kopwe lúkú, nge ra chék affata ekkewe pwóróus mi pwúng me kopwe pwisin filaatá met kopwe féri.” Ben, ewe sia fen fósun me mwan, a erá: “Ekkena pwóróus ra fókkun apéchékkúla ach lúkú. A áiti ngeniei pwe Kot a féraatá manaw.” Mwirin óm káé ekkena pwóróus, ese mwáál kopwe tipeeú ngeni alon Paipel ei mi erá: “Ach Samol me ach Kot, en ka fich ngeni om kopwe angei ling me iteüöch me manaman. Pun ka föri mettoch meinisin.”—Pwär. 4:11. e

15. Ifa pwal eú alen ach sipwe alapaaló ach ririéch ngeni Jiowa?

¹⁵ Pwal eú alen ach sipwe alapaaló ach tongei Jiowa, ina ren ach káéfichi pwóróusen  manawen Néún we, Jises. Ina met emén fépwúl Chón Kraist itan Samira, seni Germany, a féri. A apasa: “Úa sissileéchúoló Jiowa ren ái káé ussun Jises.” Lekúkkúnún Samira, a weires ngeni an epwe weweiti iká ifa ussun a wor án Jiowa memmeef. Nge a tongeni weweiti meefien Jises. A pwal erá: “Úa sani Jises pokiten a mmen chiechiéch me a tongei semirit.” Lapólóón án neminna káé ussun Jises, pwal ina lapólóón an ámááraatá an riri ngeni Jiowa. Pwata? A apasa: “Ekis me ekis úa weweiti pwe Jises a áppirúfichi Seman we. Ra mmen léllé. Úa mirititi pwe iei eú me lein ekkewe popun pwata Jiowa a tiinaato Jises ngeni fénúfan, pwe epwe álisi aramas le silefichi Jiowa.” (Joh. 14:9) Iká ka mochen apéchékkúla óm riri ngeni Jiowa, pwata kese awora fansoun le alapaaló óm káé ussun Jises? Iká ka féri ena, óm tongei Jiowa me túppwél ngeni epwe lapóló.

16. Pwata a lamot ach sipwe túppwél ngeni Jiowa? (Kölfel 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Iká sia túppwél ngeni ekkewe ekkóch, lape ngeni sia kan chiechiéchfengen me ra pwal túppwél ngenikich. (Rut 1:14-17) Pwal och, iká sia túppwél ngeni Jiowa, sia tongeni meefi kinamwe me menemenéch. Pwata? Pún Jiowa a pwonei pwe epwe túppwél ngeni chókkewe mi túppwél ngeni. (Álleani Kölfel 18:25; Mika 6:8.) Ekieki mwo ei. Ewe Chón Férikichetá a tipemecheres le mochen ririéch ngenikich! Me atun sia ririéch ngeni, iwe ese wor eú sóssót, emén chón oput, are pwal mwo nge máló epwe tongeni áimukicheló seni i. (Tan. 12:13; Luk. 20:37, 38; Rom 8:38, 39) A ifa me aúchean ach sipwe áppirú Taniel me akkamwéchú ach túppwél ngeni Jiowa!

17-18. Pwal met sia tongeni káé seni Taniel?

¹⁷ Lón ei lesen sia fen káé ruu me lein napanapen Taniel kewe. Nge a chúen chómmóng met sia tongeni káé seni i. Áwewe chék, Jiowa a ékúna ngeni Taniel fitu lángipwi me ttan, me a atufichi an epwe áweweei ekkewe pwóróus mi weneiti pwóróusen oesini. Chómmóng me leir ra fen pwénúetá. Ekkóch me leir ra affataéchú pwóróusen ekkewe mettóch repwe fis lón fansoun mwach mi weneiti aramas meinisin wóón fénúfan.

¹⁸ Lón en lesen mwirin, sipwe etittina ruu me lein án Taniel kewe oesini. Ach weweitiir a tongeni álisikich meinisin kúkkún me watte le eáni kefil mi múrinné lón ei fansoun. Ekkena oesini ra pwal tongeni alapaaló ach pwora me ach túppwél pwe sipwe mmólnetá ngeni ekkewe sóssót sipwe kúna ekiseló chék.