1. Pwata chómmóng aramas lón ei fansoun rese chúen lúkúlúk wóón ewe Paipel?

 CHÓMMÓNG aramas lón ei fansoun rese chúen silei ié ra tongeni lúkúlúkú. Ra tipemwaramwar ika chókkewe ra ésúfélúr ra kan achocho le féri met epwe échitiir, áwewe chék ren ekkewe néúwisin mwú, scientist, me ekkewe businessmen. Pwal och, rese chúen ésúfélú ekkewe néúwisin lamalam iir mi erá pwe iir Chón Kraist. Sise ruk nge ina popun chókkana rese chúen lúkúlúk wóón ewe Paipel, ewe puk ekkena néúwisin lamalam ra erá pwe ra apwénúetá masouan.

2. Met a lamot sipwe lúkúlúkú me ren Kölfel 119:160?

² Kich néún Jiowa kewe aramas sia lúkú pwe i “ewe Kot mi allükülük,” me fansoun meinisin a mochen féri met mi fókkun múrinné fán itach. (Kölf. 31:5; Ais. 48:17) Sia silei pwe sia tongeni lúkúlúk wóón met sia álleani me lón ewe Paipel, pún “masouen [án Kot] kewe kapas meinisin a let.” (Álleani Kölfel 119:160.) Sia tipeeú ngeni met ei soukáé usun Paipel a makkeei: “Ese wor met Kot a apasa nge mi chofona, are ese fókkun wor met a apasa nge esap pwénúetá. Néún Kot kewe aramas ra tongeni lúkúlúk wóón met a apasa pokiten ra lúkúlúk wóón ewe Kot mi wisen apasa ena.”

3. Met sipwele káé lón ei lesen?

³ Ifa usun sia tongeni álisi aramas le lúkúlúk wóón án Kot we Kapas usun chék kich? Sipwe ekieki ekkeei úlúngát popun sia tongeni lúkúlúk wóón ewe Paipel. Sipwele káé usun pwúngún minne a mak lón, pwénútáán an kewe oesini, me manamanan le ekkesiwili manawen aramas.

4. Pwata ekkóch ra tipemwaramwar ika a chúen pwúng masouen ewe Paipel?

⁴ Jiowa Kot a néúnéú ina epwe 40 mwán mi tuppwél le makkeei ekkewe puk lón Paipel. Iwe nge, ese wor eú me lein ekkewe manuscript ra makkeei akkomw a chúen nóm tori ikenái. b A chék wor rech ekkewe kapi mi kapi seniir. Ena mettóch, a efisi án ekkóch repwe ekieki ika minne sia álleani lón ewe Paipel lón ei fansoun, a pwúng me taitap ngeni met ekkena mwán ra makkeei akkomw. Ka kan pwal ekieki ika ifa usun sia tongeni lúkúlúk pwe a pwúng me a taitap ngeni ekkewe minen akkomw?

5. Ifa usun aramas ra poputá le kapiini ewe Tesin Ipru? (Ppii ewe sasing wóón péén.)

⁵ Ren án Jiowa epwe túmúnú masouen ewe Paipel, a ereni néún kewe aramas ar repwe féri kapiin. A éúréúra ekkewe kingen Israel ar repwe ffér néúr kapiin ewe puken Allúk, me a ewisa ngeni ekkewe chón Lefi ar repwe áiti ngeni ekkewe aramas ena Allúk. (Tut. 17:18; 31:24-26; Ne. 8:7) Mwirin án ekkewe chón Jus eoló Papilon, eú kúmiin chón mak kapiin taropwe mi lipwákéch ra poputá le féri chómmóng kapiin ewe Tesin Ipru. (Esr. 7:6) Ekkena mwán ra túmúnúéch lón met ra féri. Ló, ló, ló, ekkewe chón mak kapiin taropwe ra poputá le álleani esap chék ekkewe féúféún kapas, nge pwal mwo nge eú me eú mesen mak pwe repwe silei ika a pwúng meinisin met ra kapiini. Nge pokiten chókkana rese unuséch, a chúen wor met ra ekis mwáálliló wóón. Iwe nge, pokiten ra féri chómmóng kapi, iwe ra tongeni kúna ekkena mwáál mwirin och fansoun. Ifa usun?

6. Ifa usun a tongeni pwá met a mwáál me lón kapiin ewe Paipel?

⁶ A wor met mi álilliséch a tongeni álisi ekkewe sousile lón ei fansoun le kúna met ekkewe chón kapiini Paipel ra mwáálliló wóón. Ekieki usun ei kapas áwewe: A wor 100 mwán ra kewis ar repwe kapiini wóón péúr eú pwóróus. Emén me leir a ekis mwáálliló lón met a kapiini. Eú alen ach sipwe kúna met a mwáálliló wóón, ina ren ach apépéfengeni met i a kapiini ngeni meinisin met ekkewe ekkóch ra kapiini. Iwe pwal ina usun ren ekkewe sousile, ra tongeni esilla ekkewe mwáál are met ese nóm lón met emén chón kapi a kapiini ren ar apépéfengeni chómmóng kapiin Paipel minen lóóm lóóm.

7. Ifa úkúkún túmúnúéchún chómmóng chón kapiini ewe Paipel?

⁷ Ekkewe chón kapiini ekkewe manuscript ra fókkun angang weires pwe epwe pwúng minne ra kapiini. Ekieki ei pwóróus mi affata pwúngún ena. A ffér kapiin unusen ewe Tesin Ipru lón ewe ier 1008 are 1009, me a iteni Leningrad Codex. Iwe nge, lón ei fansoun a pwá chómmóng ekkewe manuscript me kinikiniir kewe mi mak ina epwe 1,000 ier me mwen ewe Leningrad Codex. Ekkóch, eli repwe ekieki pwe mwirin án ekkewe chón kapi kapiini fán fite ekkena manuscript ren lap seni 1,000 ier, iwe masouen ewe Leningrad Codex epwe fókkun sókkóló seni masouen ekkena manuscript minen lóóm lóóm. Nge ese pwúng ena. Atun ekkewe sousile ra apépéfengeni ekkena manuscript ngeni Leningrad Codex, ra kúna pwe inaamwo ika a ekis chék sókkóló itiitin kapasan, nge masouen ewe Paipel ese siwil.

8. Met sókkofesenin kapiin ewe Tesin Krik seni kapiin ekkewe pwal ekkóch puk minen lóóm?

⁸ Ekkewe Chón Kraist lóóm ra pwal féri kapiin án Kot Kapas. Ra túmúnúéchú le féri  kapiin ekkewe 27 puk lón ewe Tesin Krik, ewe ra néúnéú lón ar kewe mwich me lón ar angangen afalafal. Mwirin án emén soukáé apépéfengeni kapiin ewe Tesin Krik ngeni pwal ekkóch puk mi mak lón ena fansoun, iei met a apasa: “A chómmóng kapiin ewe Tesin Krik lap seni ekkewe pwal ekkóch puk, . . . me lape ngeni ra unus.” Iei alon ewe puk Anatomy of the New Testament: “Sia tongeni lúkúlúk pwe eú chiyakúún [ewe Tesin Krik] mi alúkúlúk sia álleani lón ei fansoun, a taitap ngeni met ekkewe chón mak me lóóm ra makkeei.”

9. Ifa usun a pwúng minne Aisea 40:8 a apasa usun masouen ewe Paipel?

⁹ Ren fitepúkú ier, chómmóng chón mak kapiin taropwe ra fókkun achocho le túmúnú le kapiini ewe Paipel. Ina popun, lón ei fansoun a wor rech eú Paipel mi pwúng masouan sia tongeni álleani me káé. c Sia silei pwe Jiowa ewe a nochchei án an we Kapas epwe kawor ngenikich lón ei fansoun, me epwe pwúng masouan. (Álleani Aisea 40:8.) Iwe nge, eli ekkóch repwe apasa pwe esap chék pokiten an ese siwil masouen ewe Paipel, iwe ina met a ánneta pwe a pop seni Kot. Iei sipwele káé ekkóch pwóróus mi ánneta pwe ewe Paipel a pop seni Kot.

10. Apwóróusa eú oesini mi fen pwénúetá mi affata pwúngún alon 2 Petrus 1:21. (Ppii ekkewe sasing.)

¹⁰ A chómmóng oesini lón ewe Paipel ra fen pwénúetá. Ekkóch me leir ra fen makketiw fitepúkú ier me mwen ar repwe pwénúetá. A pwá lón pwóróusen uruwo pwe ekkena oesini ra fis. Sise máirú pokiten sia silei pwe meinisin án Paipel kewe oesini ra pop seni Jiowa. (Álleani 2 Petrus 1:21.) Áwewe chék ren ewe oesini usun talóón ewe telinimw Papilon me lóóm. Ina epwe lefilen ewe ier 778 me 732 mwen Kraist, fán emmwenien ewe ngún mi fel, ewe soufós Aisea a oesini pwe ena telinimw mi péchékkúl Papilon, epwe kkuf. A pwal mwo nge erá pwe emén mwán itan Sirus epwe okkufu ena telinimw, me a pwal áweweei ifa usun ena mwán epwe okkufu. (Ais. 44:27– 45:2) Aisea a pwal oesini pwe mwirin fitu fansoun Papilon epwe taló me unusen péénnúló. (Ais. 13:19, 20) Iwe, ina met a wesen fis. Papilon a kkuf ren chón Metia me Persia lón ewe ier 539 mwen Kraist, me ewe leeni ena watteen telinimw a nóm ie, a unusen péénnúló iei.​—Ppii ewe video itelapan, Paipel A Oesini Usun Talóón Papilon lón ewe puk Eáni Manaw mi Pwapwa Tori Feilfeiló!, lesen 03 nampa 5 wóón noum we device.

11. Áweweei ifa usun Taniel 2:41-43 a pwéppwénútá lón ei fansoun.

¹¹ Ekkewe oesini lón Paipel rese chék pwénútá me lóóm, nge sia pwal kúna ar pwéppwénútá lón ei fansoun. Áwewe chék ren amwararen pwénútáán án Taniel we oesini usun Án Britain me Merika Nemenem. (Álleani Taniel 2:41-43.) Ena oesini a unusen affata pwe ‘eu kinikinin ena mwü epwe pöchökül’ usun mechá, nge ewe “eu epwe apwangapwang” usun pwúl. Me lón ei fansoun, sia kúna pwúngún ena oesini. Britain me Merika ra pwári pwe ra fókkun péchékkúl usun mechá, me iir ra win lón iir me ruu ekkewe Maunen Fénúfan, me a fókkun péchékkúl ar pekin military. Iwe nge, aramas lón mwúún Britain me Merika ra fen apwangapwangaaló péchékkúlen ar na mwú lupwen ra ú ngeni fán iten ar repwe alapaaló ar pwúúng lón ar leenien angang, fératá pwisin ar nemenem, me an epwe pwisin wor ar pwúúng. Iei alon emén soukáé lón pekin politics kukkuto chék: “Lón ei fansoun, ese wor eú me lein ekkewe mwú iir democratic wóón unusen fénúfan a watte ar kinikinfesen lón pekin politics lap seni Merika.” Pwal eú, lón chék ekkewe ier, a wor tipefesen lón ewe mwúún Britain pokiten aramasen ena mwú rese tongeni tipeeúfengen ika repwe chúen chóni ewe European Union. Ekkena mettóch mi efisi kinikinfesen a áweiresi án Britain me Merika repwe mwittir mwékút.

12. Met án Paipel kewe oesini ra alúkúlúkú ngenikich?

¹² Pwénútáán chómmóng oesini lón ewe Paipel a apéchékkúlaló ach lúkúlúk wóón án Kot kewe pwon fán iten mwachkkan. Sia pwal meefieni meefien ewe soumakken kélfel ewe mi iótek ngeni Jiowa: “Üa fokun apwangapwangala ren ai positi om kopwe amanauaei, nge üa apilükülükü om kapas.” (Kölf. 119:81) Lón ewe Paipel, Jiowa a kirekiréch ren a pwonei ngenikich “eu fansounöch me apilükülük.” (Jer. 29:11) Ach ápilúkúlúk fán iten mwachkkan ese lóngólóng wóón án aramas achocho, nge wóón án Jiowa kewe pwon. Amwo sipwe sópweló le apéchékkúlaló ach lúkúlúk wóón án Kot we Kapas ren ach tinikken le káé ekkewe oesini lón.

13. Me ren Kölfel 119:66, 138, ifa pwal eú popun sia lúkúlúk wóón ewe Paipel?

¹³ Pwal eú popun sia tongeni lúkúlúk wóón ewe Paipel, pokiten a álisi aramas atun ra apwénúetá an kewe kapasen emmwen. (Álleani Kölfel 119:66, 138.) Áwewe chék ren ekkewe pwúpwúlú itá repwele mufesen, nge pokiten ra apwénúetá án Paipel kapasen emmwen, iwe iei ra tipeeúfengen fán pwapwa. Néúr kewe ra pwapwa pún ra nóm ren semer kana me iner Chón Kraist mi túmúnúúr me tongeer.​—Ef. 5:22-29.

14. Apwóróusa eú pwóróus mi pwári ifa usun án Paipel kewe kapasen emmwen ra tongeni ekkesiwili manawen aramas.

¹⁴ Án aramas apwénúetá án Paipel kewe kapasen emmwen, a ekkesiwili manawer, pwal mwo nge ekkewe aramas mi fókkun féfféringaw. Ekieki ifa usun ra álisi emén mwán mi kalapus itan Jack. d I emén chón atai allúk mi fókkun akkachofesá, me a silleló pwe i emén  mi eniweniw me lein chienan kewe chón kalapus iir mi nóm lón tettelin ninniiló. Nge lón eú rán, Jack a fiti eú káéén Paipel. Kirekiréchún ewe mi wisen emmweni ewe káé, a achchúngú letipen Jack, me a pwal mochen poputá káé. Atun Jack a apwénúetá án Paipel kewe kapasen emmwen lón manawan, iwe a siwililó féfférún me napanapan. Mwirin och fansoun, a fich ngeni an epwe emén chón afalafal esaamwo papatais, iwe mwirin a papatais. A tinikken le afalafala pwóróusen án Kot we Mwú ngeni chienan kewe chón kalapus me a álisi fémén me leir le káé Paipel. Atun a tori ewe rán án Jack epwele ninniiló, a fen ekkesiwil manawan. Iei met emén me lein néún kewe lawyer a erá: “Esap iei i ewe aramas itan Jack ua sissilei 20 ier a ló. Minne ekkewe Chón Pwáraatá Jiowa ra asukula, a ekkesiwili manawan.” Inaamwo ika Jack a ninniiló, nge pwóróusan a pwári pwe sia tongeni lúkúlúk wóón án Kot we Kapas, me a wor manamanan le ekkesiwili manawen aramas.​—Ais. 11:6-9.

15. Ifa usun án néún Jiowa kewe aramas apwénúetá án Paipel kewe kapasen emmwen a asókkereló lón ei fansoun? (Ppii ewe sasing.)

¹⁵ Néún Jiowa kewe aramas ra tipeeúfengen pún ra apwénúetá án Paipel kewe kapasen emmwen. (Joh. 13:35; 1 Kor. 1:10) A ákkáeúin silleló ach kinamwefengen me tipeeúfengen pokiten lape ngeni aramas lón ei fansoun ra kinikinfesen lón pekin politics, lón ar lewo, me nónnómur. A chúng letipen emén alúwél itan Jean atun a kúna ewe tipeeú lein néún Jiowa kewe aramas. I a mámmááritá lón eú fénúen Afrika. Atun a fis eú maun lón leenian we, a fiti eú mwichen soufiu, nge mwirin a sú ngeni pwal eú fénú. Me ikena ie, a chuuri ekkewe Chón Pwáraatá Jiowa. Iei met Jean a erá: “Ua káé pwe chón ewe lamalam mi enlet rese fiti mwékútúkútún politics me rese kinikinfesen, nge ra fen tongfengen lefiler.” A pwal apasa: “Ua fen áeá manawei le fiu fán iten eú fénú. Nge atun ua káé ewe enlet lón Paipel, ua filatá ai upwe áeá manawei le  angang ngeni Jiowa.” A unusen siwililó manawen Jean. Iei ese chúen fiu ngeni ekkewe aramas mi sókkóló seni i, nge a fen áiti ngeni meinisin a chuuriir met Paipel a apasa usun kinamwe. Álilliséchún án Paipel kewe kapasen emmwen ngeni aramas seni sókkopaten fénú, a enletin pwári pwe sia tongeni lúkúlúk wóón án Kot Kapas.

16. Pwata a mmen lamot ach sipwe alapaaló ach lúkúlúk wóón án Kot we Kapas?

¹⁶ Nónnómun me napanapen ei fénúfan epwe chék ngangngawoló, me epwe weiresiló án aramas repwe lúkúlúk wóón án Kot we Kapas. Neman aramas repwe sótun efisi ach sipwe tipemwaramwar ika mi enlet ewe Paipel, are ika Jiowa a wesen seikaatá ewe chón angang mi alúkúlúk me tipachem an epwe emmweni néún kewe aramas lón ei fansoun. Nge ika sia lúkúlúk pwe alon án Jiowa we Kapas mi enlet fansoun meinisin, iwe sia tongeni ú ngeni ekkena esin mettóch mi sótuni ach lúkú. Iwe, sia tongeni ‘filätä ach sipwe apwönüetä [án Jiowa] kewe allük fansoun meinisin tori sopolan manauach.’ (Kölf. 119:112) Sisap “säw” le apwóróusa ngeni aramas ewe enlet me peseer ar repwe apwénúetá lón manawer án Paipel kewe kapasen emmwen. (Kölf. 119:46) Pwal och, fán “mosonottam me pwapwa,” sia tongeni likiitú fán ekkewe sókkun riáfféú mi kon ssenúk, kapachelong riáfféúmwáál.​—Kol. 1:11, NW; Kölf. 119:143, 157.

17. Met ach we lesenin ier a áchchema ngenikich?

¹⁷ A ifa me kilisouch ren án Jiowa mut ngenikich ach sipwe silei ewe enlet! Ena enlet a etipepposakich, alúkúlúkúkich, me ngenikich emmwen mi fataffatéch ren ifa usun sipwe manaw lón ei fénúfan mi chék lallapóló osukosukan me fitikokoon. A ngenikich ewe ápilúkúlúk lón mwachkkan fán iten eú fansoun mi fókkun múrinné fán nemenemen án Kot we Mwú. Amwo ach ei lesenin ier lón ei 2023, epwe álisikich ach sipwe chék lúllúkúlúk pwe unusen án Kot we Kapas, mi fókkun enlet!​—Kölf. 119:160.