1, 2. (a) Pwata kapasen lón Tuteronomi 6:4 a iteféúló? (b) Pwata Moses a eáni ekkena kapas?

 REN fitepúkú ier, ekkewe chón Jus ra néúnéú kapasen lón Tuteronomi 6:4 lón eú ar iótek mi kkóló aúchean. Iten ena iótek, Shema, ina ewe áeúin kapas lón ena wokisin lón fósun Ipru. Chómmóng chón Jus ra eáni ena iótek iteiten lesossor me lepwin pwe repwe pwáraatá pwe ra fel ngeni Kot chék.

² Ekkena kapas, iir kinikinin lón án Moses we sáingoon afalafal ngeni ewe mwúún Israel. Lón ena fansoun 1,400 som ier mwen Kraist, ewe mwúún Israel a nónnóm lón fénúen Moap, repwele pwereló lón ewe Chénúpupu Jortan me ló ngeni ewe epek me fénúenaló ewe Fénúen Pwon. (Tut. 6:1) Moses a fen emmweni chón Israel lón úkúkún 40 ier, me a mochen repwe tipepwora pwe repwe tongeni pworacho ngeni ekkewe weires repwele kúna. A lamot repwe lúkúlúk wóón ar we Kot, Jiowa, me tuppwél ngeni. Iwe, án Moses we kapasen emwirimwir a apéchékkúler le féri ena. Mwirin án Moses fós usun ewe Allúk Engol me pwal án Jiowa kewe ekkóch allúk, a ngeniir ei kapasen áchechchem mi achchúngú letiper mi mak lón Tuteronomi 6:4, 5. (Álleani.)

3. Ikkefa ekkewe kapas eis sipwe káé usun lón ei lesen?

 ³ Ekkewe chón Israel ra silei pwe Jiowa ar Kot, “i chök” Jiowa. Ekkewe chón Israel mi tuppwél ra fel ngeni emén Kot, ewe Kot semelaper kewe ra fel ngeni. Iwe, met popun Moses a pwal áchema ngeniir pwe Jiowa ar Kot, “i chök” Jiowa? Ifa usun ena pwóróus mi enlet a riri ngeni ach tongei Kot ren unusen letipach, manawach me péchékkúlach? Me ifa usun kapasen lón Tuteronomi 6:4, 5 a weneitikich ikenái?

4, 5. (a) Ifa eú weween ewe mwuten kapas ‘i chök Jiowa’? (b) Ifa usun Jiowa a sókkóló seni koten ekkewe ekkóch mwú?

⁴ Mi kkóló aúchean. Ewe mwuten kapas ‘i chök Jiowa’ a wewe ngeni pwe Jiowa mi kkóló aúchean, ese pwal wor emén mi léllé ngeni i are usun chék i. Pwata Moses a néúnéú ena mwuten kapas? Ese mwáál Moses ese eáni ena itiitin kapas ren an epwe ánnetatá mwáállin án aramas lúkú pwe mei wor úlúmén Kot lón emén. Jiowa i ewe Chón Fératá láng me fénúfan me i Sounemenemen mettóch meinisin. I chék ewe Kot mi enlet, ese pwal wor emén kot mi usun i. (2 Sam. 7:22) Ina popun, minne Moses a apasa epwe áchema ngeni chón Israel pwe mi lamot repwe fel ngeni Jiowa chék. Resap áppirú chón ekkewe mwú mi nóm únúkkúr, ekkewe ra fel ngeni chómmóng kot chofona. Chókkana ra lúkú pwe ar kewe kot ra tongeni nemeni rán, ásepwál, mataw, pwúl, me metakkan.

⁵ Áwewe chék, ekkewe chón Isip ra fel ngeni ewe koten akkar itan Ra, ewe koten fán láng itan Nut, ewe koten fénúfan itan Geb, me koten ewe chénúpupu Nil itan Hapi, me ra pwal eáni kot chómmóng man. Jiowa a pwáraatá pwe i a tekia seni ekkena kot chofona lupwen a aworato ekkewe Engol Riáfféú. Ekkewe chón Kanaan ra kon fel ngeni Paal, ar we kot chofona ra lúkú pwe i populapen manaw. Ra pwal lúkú pwe i koten fán láng, púngún rán, me mélúmél. Lón chómmóng leeni, aramas ra lúkúlúk wóón Paal pwe epwe túmúnúúr. (Num. 25:3) Iwe, mi lamot ekkewe chón Israel repwe chechchemeni pwe ar we Kot, ewe “wesewesen Kot,” i mi sókkóló seni meinisin kot, pún “i chök” Jiowa.​—Tut. 4:35, 39.

6, 7. Ifa pwal eú weween ewe mwuten kapas ‘i chök Jiowa,’ me ifa usun Jiowa a pwáraatá pwe a fich ngeni ena?

⁶ Mi tuppwél me ese sissiwil. Lón ewe popun kapas Paipel a mak lón, ei mwuten kapas ‘i chök Jiowa’ a wesewesen wewe ngeni “emén Jiowa.” (Tut. 6:4, NW) Ena kapas “emén” a pwáraatá pwe fansoun meinisin sia tongeni lúkúlúk wóón minne Jiowa a féri me minne a tipeni, pún Jiowa ese tiperuu are wiliwilikkis. I mi chék tuppwél, ese sissiwil me mi enlet. Áwewe chék, a pwon ngeni Apraham pwe mwirimwirin kewe repwe fénúeni ewe Fénúen Pwon. Jiowa a féri chómmóng manaman ren an epwe pwénútá ena pwon. Fépúkú ilik ier mwirin án Jiowa eáni ena pwon, minne I a tipeni ese siwil.​—Ken. 12:1, 2, 7; Eks. 12:40, 41.

⁷ Fitepúkú ier mwirin, Jiowa a kér ngeni ekkewe chón Israel néún chón pwáraatá me ereniir: “Ngang pwal chék ewe Emén. Ese wor emén Kot mi fis mwei, me ese pwal wor emén mi fis me múri.” Jiowa a pwal affata pwe minne a tipeni esap fókkun siwil lupwen a ereniir pwe I pwal chék ewe “Kot tori feilfeilachök.” (Ais. 43:10, 13; 44:6; 48:12; NW) A ifa me watteen aúchean ena mettóch, án chón Israel angang ngeni emén Kot mi tuppwél me ese sissiwil! Sia pwal kúna ena esin feiéch lón ei fansoun.​—Mal. 3:6; Jas. 1:17.

8, 9. (a) Met Jiowa a mochen chón fel ngeni repwe féri? (b) Ifa usun Jesus a menlapei lamoten alon Moses we?

 ⁸ Ewer, Moses a áchema ngeni ekkewe chón Israel pwe án Jiowa tongeer me túmúnúúr esap fókkun siwil. Nge Jiowa a mochen ar repwe fel ngeni i chék me tongei ren unusen letiper, manawer me péchékkúler. Ekkewe sam me in repwe áiti ngeni néúr kewe usun Jiowa iteiten fansoun mi fich, pwe iir repwe pwal fel ngeni Jiowa chék.​—Tut. 6:6-9.

⁹ Jiowa esap fókkun siwili minne a tipeni, iwe esap pwal siwil lóngólóngun minne a mochen ekkewe chón fel ngeni mi enlet repwe féri. Ika sia mochen Jiowa epwe pwapwa ren ach fel ngeni, mi lamot sipwe fel ngeni i chék me tongei ren unusen letipach, ekiekich, me péchékkúlach. Jesus a erá pwe ina ewe allúk mi lamot seni meinisin. (Álleani Markus 12:28-31.) Sipwe káé ifa usun sia tongeni pwáraatá lón féfférúch ach lúkú pwe ‘Jiowa ach Kot i chök Jiowa.’

10, 11. (a) Met weween ach sipwe fel ngeni Jiowa chék? (b) Ifa usun ekkewe alúwél chón Ipru lón Papilon ra pwáraatá pwe ra fel ngeni Jiowa chék?

¹⁰ Jiowa i chék ach we Kot, ese pwal wor emén me lúkún. Sia fel ngeni i chék. Sise tongeni fel ngeni pwal ekkóch kot are nofitifengeni ach fel ngeni i me ekkewe sókkun ekiek are féffér mi chofona. Jiowa, esap chék i emén kot mi tekia are manaman seni ekkewe pwal ekkóch kot. Nge fen i ewe Kot mi enlet. Mi lamot sipwe fel ngeni Jiowa chék.​—Álleani Pwärätä 4:11.

¹¹ Lón ewe puken Taniel, sia álleani pwóróusen ekkewe alúwél chón Ipru iter Taniel, Hanania, Misael, me Asaria. Ra pwáraatá pwe ra fel ngeni Jiowa chék ren ar rese mochen mwéngé ekkewe mwéngé mi limengaw ngeni chón fel ngeni Jiowa. Chienen Taniel kewe úlúmén rese pwal mochen chapetiw ngeni ewe ululun aramas mi fér seni kolt King Nepukatnesar a féri. Ra akkomwa Jiowa lón manawer me unusen tuppwél ngeni i.​—Tan. 1:1–3:30.

12. Lón ach fel ngeni Jiowa chék, met mi lamot sipwe túmúnúkich seni?

¹² Mi lamot Jiowa epwe akkomw lón manawach. Ika sia mochen fel ngeni i chék, mi lamot sipwe túmúnú pwe esap pwal wor och mettóch epwe akkomw lón manawach. Met sókkun mettóch sipwe túmúnúkich seni? Lón ewe Allúk Engol, Jiowa a allúkú pwe néún kewe aramas resap fel ngeni pwal ekkóch kot. Resap fel ngeni sókkopaten ululun mettóch. (Tut. 5:6-10) Lón ei fansoun, a wor sókkopaten mettóch aramas ra fel ngeni, nge ekkóch me leir a tongeni weires ach sipwe esilla. Nge Jiowa ese siwili minne a mochen ach sipwe féri. I ese siwil, pwal ‘i chök Jiowa.’ Sipwe ppii ifa usun sia tongeni túmúnúkich seni fel ngeni sókkopaten mettóch usun ululun lón ei fansoun.

13. Met sia tongeni poputá le tongei lap seni Jiowa?

¹³ Álleani Kolose 3:5. Sia kúna me lón ei wokisin ekkóch mettóch mi tongeni ataieló ach we chiechiéch mi kkóló aúchean ngeni Jiowa. Sia kúna pwe tipemmóng a riri ngeni féfférún fel ngeni ululun. Ifa usun? Ika sia fókkun mochen och mettóch, áwewe chék ren ach mochen awatteelóói néúch moni are pisekich, a tongeni nemenaló manawach usun chék emén kot mi manaman. Meinisin ekkewe féfférún tipis Kolose 3:5 a fós usun ra riri ngeni tipemmóng, ina eú sókkun fel ngeni ululun. Iwe, ika a fókkun péchékkúl mochenich wóón ekkena mettóch, sia tongeni poputá le tongeer lap seni ach tongei Kot. Ika a fis ena, iwe sise chúen fel  ngeni ‘i chök Jiowa.’ Sise fókkun mochen an epwe fis ngenikich ena.

14. Ifa ewe kapasen éúréúr aposel Johannes a awora fán iten ach tong ngeni Kot?

¹⁴ Ewe aposel Johannes a pwal menlapei usun ena mettóch. A éúréúrakich pwe ika emén a tongei mettóchun fénúfan, weween “mochenian fituk, mochenian lemas me lamalamtekian manauen aramas,” iwe ‘ese echeni ewe Sam.’ (1 Joh. 2:15, 16) Ina popun mi lamot sipwe pwisin etittinakich iteitan ika sia poputá le tongei fénúfan. Neman sipwe kúna pwe sia poputá le pwapwaiti án ei fénúfan kewe minen apwapwa, aramasan, stylin úf me fout. Are neman sia mochen “kütta mettoch mi watte” fán itach ren ach fiti sukul tekia. (Jer. 45:4, 5) Ewe ótót sefé a chék arapoto. Ina minne, mi lamot sipwe chechchemeni alon Moses kewe mi aúchea! Ika sia weweiti me enletin lúkú pwe ‘Jiowa ach Kot i chök Jiowa,’ iwe, sipwe fel ngeni i chék me angang ngeni lón ewe napanap i a pwapwaiti.​—Ipru 12:28, 29.

15. Pwata a lamot án Paulus epwe áchema ngeni ekkewe Chón Kraist pwe emén chék ar Kot, ‘i chök Jiowa’?

¹⁵ Ewe mwuten kapas ‘i chök Jiowa’ a álisikich le weweiti pwe Jiowa a mochen pwe néún kewe chón angang repwe tipeeúfengen me minne ra tipeni lón manawer epwe chék eú. Lón ewe popun mwichefelin Chón Kraist, mi wor chón Jus, chón Krik, chón Rom, me chón pwal ekkóch fénú. Mi sókkofesen nónnómun manawer, eérenier, me minne ra sani. Pokiten ena, iwe mi weires ngeni ekkóch leir ar repwe etiwa mineféén napanapen ar repwe fel ngeni Kot are péútaaló met ra fen piin féfféri. Ina popun, a lamot án Paulus epwe áchema ngeniir pwe meinisin Chón Kraist emén chék ar Kot, i Jiowa.​—Álleani 1 Korint 8:5, 6.

16, 17. (a) Ifa ewe oesini a pwéppwénútá lón ei fansoun, me met mwirilóón? (b) Met a tongeni atai ach tipeeúfengen?

 ¹⁶ Iwe, ifa usun ewe mwichefelin Chón Kraist lón ei fansoun? Ewe soufós Aisea a erá pwe lón ewe “fansoun sopolan,” aramas seni sókkopaten fénú repwe chufengen me fel ngeni Jiowa. Repwe apasa: “I epwe aiti ngenikich mine a mochen sipwe föri, pwe sipwe tongeni apwönüetä an kewe kapas.” (Ais. 2:2, 3) Sia pwapwa ach kúna pwénúetáán ei oesini lón ei fansoun! Chienach kewe chón lúkú ra feito seni sókkopaten fénú, ra eáni sókkopaten fós, me a sókkopat eérenier. Nge sia tipeeúfengen lón ach fel ngeni Jiowa. Iwe nge, pokiten a watte sókkofesenich, fán ekkóch epwe tongeni wor ekkóch mettóch epwe áweires.

¹⁷ Áwewe chék, met meefiom usun pwiich kewe iir esap seni fénúom? Ewe fós ra eáni, úfer, eérenier, me ener kewe mwéngé a tongeni fókkun sókko seni met ka eérenaaló. Ka kan aménúngaw seniir me chiechi ngeni chék chón fénúom? Met meefiom usun ekkewe mwán mi ásimaw lón leeniom mi kúkkún ieriir sonuk are iir chón pwal eú fénú? Ika sise túmúnúéch, sia tongeni mut ngeni minne sia sókkofesen wóón an epwe atai ach tipeeúfengen.

18, 19. (a) Ifa ewe kapasen fén mi mak lón Efisos 4:1-3? (b) Met sia tongeni féri pwe sipwe túmúnú tipeeúin ewe mwichefel?

¹⁸ Ifa usun sipwe túmúnú pwe esap fis ekkena esin mettóch? Paulus a awora kapasen fén mi álilliséch ngeni ekkewe Chón Kraist lón Efisos, ewe telinimw mi wéú me masou ren aramas mi sókkopat nónnómur. (Álleani Efisos 4:1-3.) Paulus a eiteitaatiw ekkóch napanap, áwewe chék ren tipetekison, tipepwetete, mosonottam me tong. Ekkeei napanap ra usun chék úrelapen imw mi péchékkúl mi alongaatá eú imw. Nge ren án eú imw epwe túmún, a lamot angang weires fán itan. Paulus a mochen pwe ekkewe Chón Kraist lón Efisos repwe angang weires le ‘tümwünü ar tipeeufengen lon ewe Ngünmifel.’

¹⁹ Mi lamot pwe kich meinisin sipwe achocho le túmúnú tipeeúin ewe mwichefel. Ifa usun? Akkomw, mi lamot sipwe ámááraatá me pwáraatá ekkewe napanap Paulus a fós usun, ren choweán tipetekison, tipepwetete, mosonottam me tong. Oruuan, mi lamot sipwe angang weires le álisatá “ewe riri itan kinamwe.” Ach kewe wewengawfengen lefilach ra usun chék ekkóch ákkáekisin ssát lón ach tipeeúfengen. Ina minne, mi lamot sipwe angang weires le pwákini ekkena wewengawfengen pwe sipwe túmúnú ewe kinamwe me tipeeúfengen lefilach.

20. Ifa usun sipwe tongeni pwáraatá pwe sia weweiti pwe ‘Jiowa ach Kot i chök Jiowa’?

²⁰ ‘Jiowa ach Kot i chök Jiowa.’ A mmen watte aúchean ekkena kapas! Ena kapasen áchechchem a apéchékkúla ekkewe chón Israel le likiitú fán ekkewe weires ra kúna lupwen ra fénúenaló ewe Fénúen Pwon. Ekkena kapas ra tongeni pwal apéchékkúlakich pwe sipwe tongeni kúna manaw seni ewe riáfféú mi lapalap me álisatá ewe kinamwe me tipeeúfengen lón ewe Paratis epwele fis. Sipwe sópweló ach fel ngeni Jiowa chék. Mi lamot sipwe tongei me angang ngeni ren unusen letipach, ekiekich, me péchékkúlach. A pwal lamot sipwe achocho le túmúnú ach kinamwefengen me tipeeúfengen lefilach. Ika sia sópweló le féri ekkena mettóch, Jesus epwe apwúngaló pwe kich emén siip, me sipwe kúna pwénútáán alon ei: “Oupwe feito ämi mi feiöch me ren Semei! Oupwe mwüni ewe mwü mi molotä fän itemi seni lepoputän fanüfan.”​—Mat. 25:34.