1-3. Met weween án emén angang ngeni Jiowa ren ‘unusen lelukan’? Áweweei.

 KICH meinisin sise unuséch me sia kan mwáálliló. Sia kilisou ren án Jiowa awora ewe méén kepich me an tipemecheres le omusaaló ach kewe tipis. Iwe, ika sia tipetekison me aier seni minne sia fen féri, sia tongeni tingorei an epwe omusaaló ach tipis. Sia tongeni lúkúlúk pwe Jiowa “esap föri ngenikich ükükün ach tipis.” (Kölf. 103:10) Nge mi chúen lamot ach sipwe ‘angang ngeni ren unusen lelukach.’ (1 Kron. 28:9) Ifa usun sipwe féri ena inaamwo ika sise unuséch?

² Ach alélléfengeni manawen King Asa me King Amasia epwe álisikich le silei usun ena. Iir me rúúemén ra féri mettóch mi múrinné, nge ra pwal mwáálliló pokiten rese unuséch. Nge iei met Paipel a apasa usun Asa, “lelukan a unus ngeni ewe Samol mi Lapalap lon ränin manauan meinisin.” (2 Kron. 15:16, 17; 25:1, 2; SalF. 17:3) Fansoun meinisin a achocho le apwapwaai Jiowa me a ‘angang ngeni ren unusen  lelukan.’ (1 Kron. 28:9) Nge King Amasia ese fel ngeni Jiowa seni lón “unusen lelukan.” Mwirin an okkufu ekkewe chón oput Kot, a uwei ar kewe kot ngeni leenian me poputá le fel ngeniir.​—2 Kron. 25:11-16.

³ Emén mi angang ngeni Kot ren ‘unusen lelukan’ a fókkun tongei Jiowa me a mochen fel ngeni tori feilfeiló chék. Lón Paipel ewe kapas “leluk” a kan weneiti met sókkun aramas kich me lón. A kapachelong met sia kan eáni ekiek, met sia pwapwaiti, met sia mochen féri lón manawach, me met a kan amwékútúkich le féri met sia féri. Inaamwo ika sise unuséch, sia tongeni fel ngeni Jiowa ren unusen lelukach. Sia fel ngeni pokiten sia enletin mochen, nge esap pokiten ina wisach are pokiten ina met sia fen eérenaaló.​—2 Kron. 19:9.

4. Met sipwele káé usun iei?

⁴ Sia tongeni weweéchúti weween ach sipwe angang ngeni Kot ren unusen lelukach ika sia nengeni pwóróusen manawen Asa me pwal úlúmén kingen Juta mi tuppwél. Ikkeei iir Jehosafat, Hiskia, me Josia. Inaamwo ika ekkena fémén king ra féri mettóch mi mwáál, nge ra chúen apwapwaai Jiowa. Jiowa a kúna pwe ra angang ngeni ren unusen letiper. Pwata a ina ekiekin Kot usur, me ifa usun sia tongeni áppirúúr?

5. Met Asa a féri lupwen a wiliti king?

⁵ Asa i ewe aúlúménún king lón Juta mwirin án mwúún Israel a kinikinfesen lón ruu mwú, mwúún Israel me mwúún Juta. Lupwen Asa a wiliti kingen Juta, a achocho le amóeló fel mi chofona me féfférún lisowumwáál mi annou seni lón unusen ewe leeni a nemeni. A ataieló ekkewe ululun me atowu ekkewe aramas mi fangóló inisiir fán iten lisowu lón ekkewe leenien fel ngeni kot chofona. Asa a pwal mwo nge atowu inan we chinnap seni wisan we “wisen inelapen king, pun a föri eu uluulun ewe anüfefin Asera mi fokun anioput.” (1 King 15:11-13) Asa a pwal pesei aramas ar repwe “föri letipen ewe Samol mi Lapalap” me “aleasochisi an kewe allük me pwüüng.” Asa a féri úkúkún an tufich le álisi aramas ar repwe fel ngeni Jiowa.​—2 Kron. 14:4.

6. Met Asa a féri lupwen ekkewe chón Itiopia ra maunei Juta?

⁶ Seni lepoputáán án Asa nemenem tori ewe áengolun ier, ese fis maun lón Juta. Mwirin, ewe mwúún Itiopia fán néún eú million soufiu me 300 waan woken a maun ngeni Juta. (2 Kron. 14:1, 6, 9, 10) Met Asa a féri? Ese wor an tipemwaramwar pwe Jiowa epwe álisi néún aramas. Ina minne, a iótek ngeni Jiowa an epwe álisiir le win lón ena maun. (Álleani 2 Kronika 14:11.) Fán ekkóch, Jiowa a filatá le ewinna néún kewe aramas lón ar maun ngeni chón oputer inaamwo ika ekkewe king rese tuppwél ngeni. A féri ena pwe epwe pwáraatá pwe i ewe Kot mi enlet. (1 King 20:13, 26-30) Nge lón ena atun, Jiowa a álisi néún kewe aramas pokiten Asa a lúkúlúk wóón I.  Jiowa a pélúweni án Asa iótek, me ra win lón ena maun. (2 Kron. 14:12, 13) Nge mwirin och fansoun, Asa a fókkun mwáálliló ren an tingorei ewe kingen Siria an álillis nge ese fen tingorei Jiowa. (1 King 15:16-22) Nge inaamwo ika Asa a féri ena, Jiowa a tongeni kúna pwe Asa a tongei i. Letipen Asa a “chök unus ngeni ewe Samol mi Lapalap lon ränin manauan meinisin.” Ifa usun sia tongeni áppirú án Asa leenien áppirú?​—1 King 15:14.

7, 8. Ifa usun kopwe tongeni áppirú Asa?

⁷ Ifa usun sipwe silei ika kich mi angang ngeni Jiowa ren unusen letipach? Sia tongeni pwisin eisinikich: ‘Upwe chúen álleasochisi Jiowa inaamwo ika a áweires ngeniei? Ngang mi fókkun tipeppós le túmúnú pwe an we mwichefel epwe liméch?’ Ekieki úkúkún ewe pwora a lamot ngeni Asa pwe epwe tongeni atowu inan we chinnap seni wisan we me lón ewe imwen king. Fán ekkóch, epwe lamot óm kopwe pwora usun Asa. Áwewe chék, met kopwe féri ika emén lón óm famili are chiechiom a tipis nge ese aier, iwe a katowu seni ewe mwichefel? Kopwe tipeppós pwe kosap chiechi ngeni ena emén? Met letipom epwe amwékútuk le féri?

⁸ Fán ekkóch, neman sipwe usun Asa le meefi pwe usun itá meinisin ra ú ngenikich. Neman chienom kewe chón sukul are noum kewe sense ra eánuk atakirikir pokiten en emén Chón Pwáraatá Jiowa. Are neman chienom chón angang repwe meefi pwe ka umwes pún ka kan asésé seni angang pwe kopwe tongeni fiti mwichelap are kese kan mochen angang overtime. Lón ekkena atun, kopwe lúkúlúk wóón Kot usun chék Asa. Kopwe iótek ngeni Jiowa, pwora, me sópweló le féri minne mi pwúng. Chechchemeni pwe Kot a apéchékkúla Asa, iwe i epwe pwal apéchékkúlok.

9. Ifa usun sia tongeni apwapwaai Jiowa lupwen sia afalafal ngeni aramas?

⁹ Asa ese chék ekieki pwisin i, nge a pwal apéchékkúla ngeni ekkewe ekkóch ar “repwe föri letipen ewe Samol mi Lapalap.” Kich sipwe pwal álisi aramas pwe repwe fel ngeni Jiowa. Jiowa a áfánni ach fós ngeni aramas usun i. Ese mwáál a fókkun pwapwa lupwen a kúna pwe sia féfféri ena pokiten ach tong ngeni i me ach tongei aramas me mochen repwe kúna feiéch tori feilfeiló.

10, 11. Ifa usun sia tongeni áppirú Jehosafat?

¹⁰ Néún Asa we itan Jehosafat “a föri mine a pwüng me fän mesen ewe Samol mi Lapalap, usun Asa saman we a föri.” (2 Kron. 20:31, 32) Ifa usun? Jehosafat a apéchékkúla aramas ar repwe sópweló le fel ngeni Jiowa usun chék met seman we a féri. A tiinaaló ekkóch ngeni ekkewe telinimw lón Juta pwe repwe wisen asukula aramas seni “puken än ewe Samol mi Lapalap allük.” (2 Kron. 17:7-10) A pwal mwo nge ló ngeni aramas mi nóm wóón ekkewe  chuuk lón Efraim, mi nóm fán nemenien mwúún Israel, “pwe epwe aliwinisefälireto ren ewe Samol mi Lapalap.” (2 Kron. 19:4) Jehosafat i emén king mi “angang ngeni ewe Samol mi Lapalap ren unusen lelukan.”​—2 Kron. 22:9.

¹¹ Ikenái, Jiowa a mochen aramas wóón unusen fénúfan repwe káit usun i, me kich meinisin sia tongeni álillis lón ei angang. Ka achocho le fiti ei angang iteiten maram? Ka mochen asukula aramas usun ewe Paipel pwe repwe pwal tongeni poputá le fel ngeni Jiowa? Ina eú mettóch ka iótek ngeni Kot usun? Ika ka achocho, Jiowa a tongeni álisuk le poputá káé ewe Paipel ngeni emén. Kopwe tipemecheres le káé ngeni emén inaamwo ika epwe lamot kopwe fangóló och óm fansoun asésé? Sia tongeni achocho le álisi chókkewe rese chúen akkapwénúetá wiser wisen emén Chón Kraist, usun án Jehosafat álisi ekkewe ekkóch ar repwe poputásefál le angang ngeni Jiowa. Pwal och, ekkewe mwán mi ásimaw ra akkóta le chuuri me awora álillis ngeni ekkewe mi fen katowu, chókkewe ra fen likitaló ekkewe féffér mi ngaw ra piin féfféri.

12, 13. (a) Met Jehosafat a féri lupwen a meefi niwokkus? (b) Pwata sipwe áppirú án Jehosafat leenien áppirú?

¹² Jehosafat a usun seman we Asa le lúkúlúk wóón Jiowa lupwen eú watteen mwichen soufiu a etto pwe epwe maunei Juta. (Álleani 2 Kronika 20:2-4.) A niwokkus me tingor álillis seni Jiowa. Lón an iótek, a apasa pwe rese tufichin okkufu chón oputer kewe. A pwal apasa pwe i me néún kewe aramas rese silei met repwe féri. Ese wor án Jehosafat tipemwaramwar pwe Jiowa epwe álisiir. A erá: “Äm aia chök nenengenuk pwe kopwe alisikem.”​—2 Kron. 20:12.

¹³ Fán ekkóch, sia tongeni meefi meefien Jehosafat pwe sise silei met sipwe féri pwe epwe pwák ach osukosuk, me neman sia fen mwo nge meefi niwokkus. (2 Kor. 4:8, 9) Nge chechchemeni met Jehosafat a féri. Mwen mesen meinisin ekkewe aramas, a iótek ngeni Jiowa me ereni I pwe ra meefi apwangapwang. (2 Kron. 20:5) Ekkewe mékúren famili ra tongeni áppirú Jehosafat. Kopwe tingorei Jiowa an epwe álisuk me óm famili le likiitú fán ewe osukosuk me silei met oupwe féri. Kosap meefi sáw án óm famili rongorong ekkena esin iótek. Repwe mirititi úkúkún óm lúkúlúk wóón Jiowa. I a álisi Jehosafat, iwe epwe pwal álisuk.

14, 15. Ifa usun Hiskia a unusen lúkúlúk wóón Kot?

¹⁴ Hiskia, i pwal emén king mi “kamwöchünük won ewe Samol mi Lapalap.” A féri ena inaamwo ika seman we a isetiw eú leenien áppirú mi ngaw ren an fel ngeni ekkewe ululun. Hiskia “a ataela ekewe lenien fel won ekewe leni tekia, a kupi ekewe ür o pöküetiu uluulun ewe anüfefin Asera. A pwal atatakisi ewe uluulun serepenit seni piras Moses a föri.” A féri ena pokiten ekkewe chón Israel ra fel ngeni. Hiskia a fel ngeni Jiowa ren unusen letipan. “Esap fokun aleasolap ngeni, nge a apwönüetä ekewe allük meinisin ewe Samol mi Lapalap a allük ngeni Moses.”​—2 King 18:1-6.

¹⁵ Lupwen Hiskia a wisen king, eú watteen mwichen soufiun Asiria mi eniweniw  a maunei ekkewe telinimw lón Juta me mochen ataieló Jerusalem. Sanherip, ewe kingen Asiria, a eáni Jiowa minen atakirikir me sótun eniwokkusu Hiskia an epwe fangetá. Lón ena fansoun mi efeiengaw, Hiskia a unusen lúkúlúk wóón Jiowa me tingor an álillis. A silei pwe Kot a fókkun manaman lap seni ekkewe chón Asiria me a tongeni amanawa néún kewe aramas. (Álleani Aisea 37:15-20.) Kot a pélúweni an iótek ren an tiinaaló emén chónláng an epwe nieló 185,000 soufiun Asiria.​—Ais. 37:36, 37.

16, 17. Ifa usun ka tongeni áppirú Hiskia?

¹⁶ Mwirin och fansoun, Hiskia a semmwen me arap ngeni epwe máló. Lón ena fansoun mi áweires, a tingormaú ngeni Jiowa an epwe chechchemeni an tuppwél ngeni me epwe álisi i. (Álleani 2 King 20:1-3.) Jiowa a rongorong án Hiskia iótek me a echikaraatá. Sia silei seni Paipel pwe lón ei fansoun sise tongeni ekieki pwe Kot epwe féri eú manaman pwe epwe echikarakich are attamaaló ránin manawach. Nge sia tongeni usun Hiskia le lúkúlúk pwe Jiowa epwe álisikich. Sia tongeni sié ngeni: “Ai Samol mi Lapalap, üa tüngor ngonuk, kose mochen kopwe chechemeni pwe seni unusen letipei üa angang ngonuk fän allükülük, üa pwal föri mine a pwüng me reöm.” Ka lúkúlúk pwe Jiowa epwe túmúnuk fansoun meinisin, pwal mwo nge atun ka semmwen?​—Kölf. 41:3.

¹⁷ Ifa usun sipwe pwal tongeni áppirú Hiskia? Neman mi wor mettóch a pinei ach sipwe ririéch ngeni Jiowa are angealó ewe fansoun itá fán iten ach angang ngeni. Áwewe chék, ikenái chómmóng ra kon ingeiti ekkóch aramas, usun itá ra eániir kot. Ra ingeiti ekkewe aramas mi iteféúló me pwal ekkóch aramas rese sissileer. Chómmóng ra áeá watteen ar fansoun le álleani pwóróusen ekkena esin aramas me katol sasingiir. Are fán chómmóng ra tétá wóón Internet pwe repwe fós ngeni aramas. Pwúngún pwe neman sia pwapwaiti ach pwóppwóróusfengen me ach famili are chiechiach wóón Internet. Nge sia tongeni asolapaaló watteen ach fansoun ren ena mettóch. Neman sia pwal mwo nge sikesik ren án chómmóng aramas sani ekkewe sasing are memmeef sia waalong wóón Internet. Are, ika sia kúna pwe ekkóch rese chúen kakkatol met sia waalong lón Internet, iwe sia letipengaw. Sia tongeni káé seni án aposel Paulus, Akwila, me Prisila leenien áppirú. Met óm ekiek, ka ekieki pwe iir ra kan pwapwaiti le kútta tichikin pwóróusen aramas lón ar we fansoun, ákkáeúin ekkewe esap iir chón fel ngeni Jiowa? Ewe Paipel a apasa pwe Paulus a áeá “unusen an fansoun le afalafala ewe kapas.” Prisila me Akwila ra pwal áeá watteen ar fansoun le afalafal ngeni aramas me ‘awewefichi ngeniir ewe Alen ach Samol.’ (Föf. 18:4, 5, 26) Sia tongeni pwisin eisinikich: ‘Ngang mi túmúnú pwe usap kon essenúkú ai ingeiti aramas? Ua túmúnú pwe usap áeá watteen ai fansoun le féri ekkewe mettóch ese kon lamot?’​—Álleani Efisos 5:15, 16.

18, 19. Ifa usun sipwe usun Josia?

¹⁸ King Josia a pwal álleasochisi án Jiowa kewe allúk “ren unusen lelukan.” (2 Kron. 34:31) Josia, i néún néún néún Hiskia.  Lupwen a emén teenage, a poputá le kúkkútta án Tafit we Kot. Me lupwen a 20 ierin, a poputá le amóeló ekkewe ululun lón Juta. (Álleani 2 Kronika 34:1-3.) Josia a fókkun achocho le apwapwaai Jiowa lap seni chómmóng king lón Juta. Iwe, eú rán ewe souasor mi lap a kúna eú puken án Kot Allúk lón ewe imwenfel. Neman ina ewe puk Moses a pwisin makkeei ren péún! Lupwen ewe seketeri a álleani ena puk ngeni Josia, a mirititi pwe mi pwal wor mettóch mi lamot epwe féri ren an epwe angang ngeni Jiowa ren unusen letipan. A pwal apéchékkúla ekkewe ekkóch ar repwe pwal ina usun. Iwe mwirilóón, ekkewe aramas “resap tokola seni ar aleasochis ngeni ewe Samol mi Lapalap” lón unusen ránin manawen Josia.​—2 Kron. 34:27, 33.

¹⁹ Ika en emén kúkkún are sáráfé, ka tongeni áppirú Josia me silefichi Jiowa. Neman Josia a káé seni seman we chinnap mi aiersefál, King Manasa, eú lesen usun án Jiowa tipemecheres le omusaaló tipis. Ka pwal tongeni káé seni ekkewe mi watte ieriir sonuk lón óm famili me mwichefel. Ra tongeni apwóróusa ngonuk ekkewe chómmóng mettóch Jiowa a féri fán ásengesiir. Pwal och, chemeni meefien Josia lupwen a kerán silei met án Kot Kapas a apasa. A mwétéres le mochen apwapwaai Jiowa me mwittir féri ekkewe ekkesiwil. Ren óm ákkálleani Paipel, epwe pwal péchékkúleló óm mochen álleasochisi Jiowa. Iwe, óm riri ngeni epwe péchékkúleló me epwe lapóló óm pwapwa. Mwirin kopwe mochen apwóróusa ngeni ekkewe ekkóch usun Jiowa. (Álleani 2 Kronika 34:18, 19.) Lupwen ka káé ewe Paipel, ka pwal tongeni mirititi pwe mi wor chómmóng alen óm kopwe tongeni elipwákéchuk lón óm angang ngeni Kot. Iwe, ika ina, achocho úkúkún óm tongeni le apwénúetá ekkena mettóch, usun met Josia a féri.

20, 21. (a) Met ekkeei fémén king sia pwóróusfengen usun ra lélléfengen wóón? (b) Met sipwe káé lón en lesen mwirin ei?

²⁰ Met sia tongeni káé seni ekkeei fémén kingen Juta mi angang ngeni Jiowa ren unusen letiper? Ekkeei mwán ra tipeppós le mochen apwapwaai Jiowa me fel ngeni i lón unusen ránin manawer. Ra lúkúlúk wóón i lupwen chón oputer kewe mi fókkun péchékkúl ra ú ngeniir. Nge ewe mi lamot seni meinisin, ra angang ngeni Jiowa pokiten ra tongei i.

²¹ Ikaamwo ekkeei fémén king rese unuséch me ra mwámmwáálliló, nge Jiowa a pwapwa rer. A kúna masouen letiper me a silei pwe ra enletin tongei i. Kich sise pwal unuséch me sia mwámmwáálliló. Nge lupwen Jiowa a kúna pwe sia angang ngeni seni unusen letipach, i epwe pwapwa. Lón en lesen mwirin ei, sipwe pwóróus usun met sia tongeni káé seni minne ekkeei king ra mwáálliló wóón.