1. Met ewe oesini lón Paipel a álisikich le silei?

MET epwe fis ngeni néún Jiowa kewe aramas ekiseló chék? Ese lamot ach sipwe ásesser pwe sia tongeni silei pélúwen ena kapas eis. Ewe Paipel a áiti ngenikich ekkewe mettóch mi lamot repwele fis ekiseló chék, nge epwe kkúú manawach meinisin. Mi wor eú oesini mi áiti ngenikich met ekkóch ekkewe mwúún fénúfan mi fókkun watte maner repwe féri. Ena pwóróus a mak lón Taniel sópwun 11. A áweweei usun rúúemén king mi okkuffengen, me ra iteni kingen efeng me kingen éér. * Arapakkan kinikinin ena oesini a fen pwénúetá, ina popun sia lúkúlúk pwe lusun kinikinin ena oesini epwe pwal pwénúetá.

2. Usun met a mak lón Keneses 3:15 me Pwärätä 11:7 me 12:17, ikkefa ekkewe mettóch sipwe chechchemeniir atun sia etittina án Taniel we oesini?

² Ren ach sipwe weweiti ewe oesini mi mak lón Taniel sópwun 11, mi lamot sipwe chechchemeni pwe a chék fós usun ekkewe mwú are sounemenemen ekkewe fénú ikewe chómmóng néún Kot kewe aramas ra nónnóm ie, are ekkewe mwú mi mauner. Chóchóón néún Kot kewe aramas a chék chókúkkún ika sia aléllé ngeni chóchóón chón fénúfan meinisin. Nge pwata ekkena mwú ra mesáániir? Pokiten Satan me unusen an we ótót ra ákkáeúin mochen arosaló chókkewe mi angang ngeni Jiowa me Jesus. (Álleani Keneses 3:15 me Pwärätä 11:7; 12:17.) Pwal och, mi lamot pwe ewe oesini mi mak lón Taniel epwe tipeeú ngeni pwal ekkóch oesini lón  án Kot we Kapas. Ren enletin, sia chék tongeni weweéchúti án Taniel we oesini ika sia aléllé ngeni pwal ekkóch kinikinin ekkewe wokisin seni Paipel.

3. Met sipwe káé lón ei lesen me pwal ewe lesen mwirin ei?

³ Iwe, iei sipwe etittina Taniel 11:25-39. Sipwe silei ika ié ewe kingen efeng me ewe kingen éér seni ekkewe ier 1870 ngeni 1991. Sipwe kúna pwe a wor popun mi múrinné an epwe siwil ach weweiti kinikinin ena oesini. Lón ewe lesen mwirin ei, sipwe etittina Taniel 11:40–12:1, me epwe ffatoló ach weweiti met kinikinin ena oesini a pwári usun ewe fansoun seni ewe ier 1991 tori ewe maunen Armaketon. Atun ka káé usun ekkeei ruu lesen, epwe álilliséch ika kopwe katol ewe chart “Rúúemén King mi Okkuffengen lón ewe Fansoun Sópwólóón.” Iwe nge, akkomw mi lamot sipwe silei ié ekkena rúúemén king lón ena oesini.

4. Ikkefa ekkewe úlúngát mettóch mi lamot epwe álisikich le silei ika ié ewe kingen efeng me ié ewe kingen éér?

⁴ Akkomwan ewe itelap “kingen efeng,” a weneiti sounemenemen ewe fénú mi nóm efengin ewe fénúen Israel, nge ewe “kingen éér,” a weneiti sounemenemen ewe fénú mi nóm éérún ewe fénúen Israel. Pwata sia apasa ena? Nengeni alon ewe chónláng, ewe mi uwei ewe pwóróus ngeni Taniel: “Iei üa feito pwe üpwe aiti ngonuk mine epwe fis ngeni aramasom [néún Kot kewe aramas] lon kan fansoun repwe feito.” (Tan. 10:14) Ewe mwúún Israel, iir néún Kot aramas tori ewe Pentikost ier 33. Iwe nge seni ena ier, Jiowa a affata pwe néún Jesus kewe chón káé mi tuppwél, iir néún kewe aramas. Ina minne, lap ngeni masouen ewe oesini mi mak lón Taniel sópwun 11 a weneiti ekkewe chón tapweló mwirin Kraist, nge esap fen ekkewe wesewesen chón Israel. (Föf. 2:1-4; Rom 9:6-8; Kal. 6:15, 16) Pwal och, a kan sissiwil ika ié ewe kingen efeng me kingen éér. Inaamwo ika a ina usun, nge mi wor ekkóch mettóch rese siwil. Áeúin mettóch, ina án ekkewe king nemenem lón ewe fénú mi chómmóng néún Kot kewe aramas ie, are án ekkena king maunei néún Kot kana aramas. Oruuen mettóch, ina féfférúr ngeni néún Kot kewe aramas mi pwári pwe ra oputa Jiowa, ewe Kot mi enlet. Me aúlúngátin mettóch, ina án ekkewe rúúemén king okkuffengen ika ién leir a kon watte maner.

5. Lefilen ekkewe ier 100 me 1870, sia tongeni esilla ika mi wor ewe kingen efeng me kingen éér? Áweweei.

⁵ Mwirin ewe ier 100, a chómmóngóló ekkewe Chón Kraist chofona mi tolong lón ewe mwichefelin Chón Kraist. Ra eáni afalafal chofona me amonomonaló ekkewe pwóróus mi enlet seni Paipel. Seni ena fansoun tori ina epwe ewe ier 1870 feitá, ese wor án Kot mwicheich wóón fénúfan. Ekkewe Chón Kraist chofona ra chómmóngóló usun chék petewelingaw. Iwe pokiten ena, a weiresiló án aramas esilla ika ié ekkewe Chón Kraist mi enlet. (Mat. 13:36-43) Pwata a lamot ena pwóróus? Pún a pwáraatá pwe minne sia álleani usun ekkewe kingen efeng me kingen éér, ese tongeni weneiti ekkewe king are mwú lefilen ekkewe ier 100 me ewe ier 1870. Pokiten ese wor mwicheichen néún Kot kewe aramas lón ena atun ekkewe king ra tongeni mauner. * Iwe nge, sia tongeni lúkú pwe ewe kingen efeng me ewe kingen éér repwe pwásefál ekiseló mwirin ewe ier 1870. Ifa usun sia silei ena?

6. Ineet atun néún Kot kewe aramas ra poputá le wilisefáliti eú kúmiin aramas mi kókkótéch? Áweweei.

 ⁶ Lepoputáán ewe ier 1870, néún Kot kewe aramas ra poputá le wiliti eú kúmiin aramas mi kókkótéch. Lón ena ier, Charles T. Russell me chienan kewe ra féri eú kúmiin chón káé Paipel. Pwiich Russell me chiechian kewe ra liosuetá ewe chón kúné, Paipel a oesini usun pwe epwe wisen “amolätä efoch al” me mwen ewe Mwúún Messaia a fférútá. (Mal. 3:1) Iwe, a worsefál eú mwicheichen aramas mi fel ngeni Jiowa fán pwúng! Itá lón ena fansoun mi wor mwú mi fókkun watte manan epwe tongeni kkúú angangen are nónnómun néún Kot kewe aramas? Sipwe ppii ekkeei pwóróus.

7. Ié ewe kingen éér tori arapakkan lesópwólóón ewe áeúin maunen fénúfan?

⁷ Seni ewe ier 1870, Britain a nemeni chómmóng fénú lap seni meinisin, me a fókkun watte péchékkúlen néún mwichen soufiu lap seni meinisin. Ena mwúún Britain a wewe ngeni efóch kúkkún mechá mi okkufu ekkewe pwal úlúfóch mechá mi liosuetá France, Spein me Netherlands. (Tan. 7:7, 8) Iwe, Britain a kingen éér tori arapakkan lesópwólóón ewe áeúin maunen fénúfan. Lón pwal ena atun, Merika a wiliti ewe fénú mi fókkun wéúéch wóón unusen fénúfan, iwe ra poputá le chiechifengen me angangfengen me Britain.

8. Ié ewe kingen éér lón unusen ekkeei ránin lesópwólóón?

⁸ Britain me Merika ra álillisfengen atun ewe Áeúin Maunen Fénúfan, me a fókkun péchékkúleló maner. Lón ena atun, Britain me Merika ra wiliti ekkewe mwú mi fókkun watte péchékkúlen ar nemenem lap seni meinisin wóón unusen fénúfan. Taniel a oesini  pwe ena kingen éér a ochufengeni “mwichemongun nöün sounfiu mi fokun pöchökül.” (Tan. 11:25) Lón unusen ekkeei ránin lesópwólóón, Britain me Merika, iir ewe kingen éér. * Nge ié ewe kingen efeng?

9. Ineet ewe kingen efeng a pwásefál, me ifa usun a pwénútá Taniel 11:25?

⁹ Lón ewe ier 1871, ina eú ier mwirin án Russell me chienan kewe fératá ar we kúmien káéén Paipel, iwe ewe kingen efeng a pwásefál. Lón ena ier, Otto von Bismarck a álisatá fférútáán ewe Mwúún Tois. King Wilhelm I, ewe kingen Prussia, a wiliti ewe áeménún kingen ena mineféén mwú, me a filatá Bismarck an epwe wisen souemmwenin ena mwú. * Ló, ló, ló, Mwúún Tois a poputá le nemeni ekkóch fénúen lón Afrika me Pacific, me a sótuni an epwe alapaaló péchékkúlen an nemenem lap seni Britain. Taniel 11:25, NW a erá: “Iwe, epwe emmwenaaló eú mwichen soufiu mi watte pwe epwe maun ngeni ewe kingen éér fán péchékkúl me pwora. Iwe, ewe kingen éér epwe pwal maun ngeni fán mwichemmongun néún soufiu mi fókkun péchékkúl. Me esap tongeni ú ngeni, pún aramas repwe chúngawei.” Ewe Mwúún Tois a fératá eú mwichen soufiu mi péchékkúl, me a fókkun watte péchékkúlen néún kewe mwichen soufiu lemataw pwe a arapakkan ngeni péchékkúlen néún chón Britain kewe. Iwe mwúún Tois a néúnéú ekkena mwichen soufiu lón ewe áeúin maunen fénúfan.

10. Ifa usun a pwénútá Taniel 11:25b, 26?

¹⁰ Iwe, Taniel a fós usun met epwe fis ngeni ewe Mwúún Tois me ewe mwichen soufiu ena mwú a fératá. Ewe oesini a apasa pwe ewe kingen efeng “esap tongeni ú ngeni.” Pwata? ‘Pun aramas repwe chungawei. Fokun pwal chokewe mi eti le mongö anan mi anö repwe afisätä an feiengau.’ (Tan. 11:25b, 26a) Lón fansoun Taniel we, ekkewe néúwis tekia mi “angang ngeni ewe king,” iir ra kapachelong lein chókkewe mi mwéngé enen ewe king mwéngé mi anné. (Tan. 1:5) Nge ié kewe ena oesini a fós usur? A fós usun chókkewe iir mi kan angangfengen me ewe king, áwewe chék ren chókkewe mi watte maner lón ewe Mwúún Tois, ekkewe meilapen soufiu, me ekkewe soufiu mi watte wiser. Minne ra féri a efisi péútúlóón án ewe king péchékkúlen nemenem, iwe eú mineféén sókkun mwú a poputá lón Tois. * Ewe oesini a fós usun án ewe Mwú turutiw me a pwal fós usun mwirilóón an maun ngeni ewe kingen éér. Iei met ewe Paipel a apasa usun ewe kingen efeng: “Nöün sounfiu repwe süla, nge chomong repwe ninnila.” (Tan. 11:26b) Lón ewe áeúin maunen fénúfan, a pwénútá ewe oesini pwe néún Tois mwichen soufiu a ‘süla, nge chomong ra ninnila.’ Chómmóng aramas ra máló lón ena maun mi lap seni maun meinisin lón uruwo.

11. Met ewe kingen efeng me ewe kingen éér ra féri?

¹¹ Taniel 11:27, 28, a áweweei usun ewe fansoun me mwen fisin ewe Áeúin Maunen Fénúfan ren an apasa pwe ewe kingen efeng me ewe kingen éér repwe “mot ngeni chepel o kapas chofanafengen.” A pwal erá pwe ewe kingen efeng epwe ochukuchukatá “wöün mi chomong.” Iwe ina met a fis. Tois me Britain ra tipeeú pwe ra mochen epwe wor kinamwe, nge ra chék chofonafengen pún ra  maunfengen lón ewe ier 1914. Fite ier mwen ewe 1914, Tois a wéúéchúló, a wiliti ewe oruuen fénú mi watte wéún lap seni meinisin wóón fénúfan. Mwirin, Taniel 11:29 me ewe áeúin kinikin lón wokisin 30 ra pwénúetá ren án Tois maunei ewe kingen éér, nge Tois a lus.

12. Met ewe kingen efeng me ewe kingen éér ra féri atun ewe áeúin maunen fénúfan?

¹² Seni ewe ier 1914 feiló, a lapóló ewe osukosuk lefilen ekkewe rúúemén king, me ra pwal osukosuka néún Kot kewe aramas. Áwewe chék lón ewe áeúin maunen fénúfan, mwúún Tois me mwúún Britain ra eriáfféwúmwááli néún Kot kewe chón angang pokiten rese mochen fiti maun. Me mwúún Merika a oturalong lón kalapus chókkewe mi wisen emmweni ewe angangen afalafal. Ena riáfféúmwáál a apwénúetá ewe oesini mi mak lón Pwärätä 11:7-10.

13. Met ewe kingen efeng a féri lón ekkewe ier 1933 feiló, me pwal atun ewe oruuen maunen fénúfan?

¹³ Mwirin, seni 1933 feiló, nge ákkáeúin atun ewe oruuen maunen fénúfan, ewe kingen efeng a maunei me kirikiringaw ngeni néún Kot kewe aramas. Lupwen ekkewe chón Nazi ra nemeni Tois, Hitler me chienan kewe ra allúkú an epwe pinepin án néún Kot kewe aramas angang. Ekkewe chón oput ra nieló fitepúkú néún Jiowa kewe aramas, me pwal kalapusei fitengeréú. Taniel a oesini ekkena mettóch. Ewe kingen efeng a allúkú pwe epwe pinepin ewe angangen afalafal, iwe ren ena mettóch a “alimengaua ewe Imwenfel,” me pwal “aükätiu ewe asoren kek mi fis iteiten rän.” (Tan. 11:30b, 31a) Néúr we souemmwen Hitler, a pwal mwo nge pwonei pwe epwe arosaló néún Kot kewe aramas lón Tois.

14. Ié a wiliti ewe kingen efeng mwirin ewe oruuen maunen fénúfan? Áweweei.

¹⁴ Mwirin ewe oruuen maunen fénúfan, ewe Soviet Union a wiliti ewe kingen efeng. A poputá le nemeni chómmóng fénú mi piin nóm fán nemenien Tois. Ewe Soviet Union a eriáfféwú meinisin chókkewe mi akkomwa lón manawer ar fel ngeni ewe Kot mi enlet usun chék kirikiringawen ewe mwúún Nazi.

15. Met ewe kingen efeng a féri mwirin wesin ewe Oruuen Maunen Fénúfan?

¹⁵ Ekiseló mwirin wesin ewe Oruuen Maunen Fénúfan, ewe mineféén kingen efeng, ina Soviet Union me chienan kewe, ra maunei néún Kot kewe aramas. Ekkewe riáfféúmwáál néún Kot kewe aramas ra kúna ra usun chék “chanpupun koluk,” ewe mi mak lón Pwärätä 12:15-17. Áwewe chék, a pwénútá ena oesini lupwen ewe kingen efeng a allúkú an epwe pinepin ach angangen afalafal me tinaló fitengeréú néún Jiowa kewe aramas pwe repwe eoló Siberia. Ina minne, seni poputáán ekkewe ránin lesópwólóón, a chék lallapóló án ewe kingen efeng eriáfféwú néún Kot kewe aramas, nge ese tongeni aúkatiw ach angang. *

16. Ifa usun ewe Soviet Union a apwénúetá Taniel 11:37-39?

¹⁶ Álleani Taniel 11:37-39. Ifa usun ewe kingen efeng “esap aleasochis ngeni än an kewe lewo kewe kot”? Ewe Soviet Union a mochen amóeló ekkewe lamalam, ina popun a sótuni le atai án ekkewe mwicheichen lamalam péchékkúlen nemenem. Lón ekkewe ier 1918, ewe mwúún Soviet Union a fen atowu eú allúk, me ena allúk a wiliti lóngólóngun án  ekkewe sukul asukula pwe ese wor Kot. Ifa usun ena kingen efeng a “asamolu ewe kot mi tümwünü imwen maun”? Ewe Soviet Union a fangewu watteen moni pwe epwe alapaaló an mwichen soufiu, me féri fitengeréú kensi pakutang pwe epwe apéchékkúlaló nemenian. Iwe ló, ló, ló, a wor ren ekkewe kingen efeng me kingen éér chómmóng pisekin maun mi tongeni nieló fite fite billion aramas!

17. Ifa ewe “mettoch mi fokun anioput epwe afisätä feiengau”?

¹⁷ Ewe kingen efeng a fen álisi ewe kingen éér lón eú mettóch mi lamot, ra “anomu . . . eu mettoch mi fokun anioput epwe afisätä feiengau.” (Tan. 11:31) Ena “mettoch mi fokun anioput,” ina ewe United Nations.

18. Pwata ewe United Nations a eú “mettoch mi fokun anioput”?

¹⁸ Ewe mwicheichen United Nations a eú “mettoch mi fokun anioput” pokiten a erá pwe a tongeni atoto kinamwe wóón unusen fénúfan, nge ewe chék Mwúún Kot a tongeni féri ena. Ewe oesini a pwal apasa pwe ena mettóch mi fókkun ánioput epwe “afisätä feiengau” pokiten ena United Nations epwe maunei me ataieló lamalam chofona meinisin.​—Ppii ewe chart “Rúúemén King mi Okkuffengen lón ewe Fansoun Sópwólóón.”

19-20. (a) Pwata a lamot ach sipwe silei ei uruwo? (b) Ifa ewe kapas eis sipwe pélúweni lón en lesen mwirin ei?

¹⁹ Mi lamot sipwe silei ei uruwo pokiten a ánnetatá pwe seni ekkewe ier 1870 tori 1991, án Taniel we oesini usun ewe kingen efeng me ewe kingen éér a fen pwénútá. Ina popun sia tongeni lúkúlúk pwe lusun kinikinin ena oesini epwe pwal pwénútá.

²⁰ Lón ewe ier 1991, ewe mwúún Soviet Union a tatiw. Iwe, ié ewe kingen efeng lón ei fansoun? Ewe lesen mwirin ei epwe pélúweni ena kapas eis.