1-2. Ikkefa ekkewe liffang Jiowa a fang ngenikich me ren Kölfel 40:5, me pwata sipwe káé usur?

JIOWA, i emén Kot mi kisáseú. Ekieki usun ekkóch ekkewe liffang a fen fang ngenikich. Áwewe chék ren ei fénúfan, ina leeniach mi ling me kkóló aúchean, tupwuach mi amwarar, me an we Kapas mi aúchea, ewe Paipel. Seni ekkena úlúngát liffang, Jiowa a awora ngenikich leeniach pwe sipwe nónnóm ie, fang ngenikich ewe tufichin ekiek me pwóróusfengen me ekkewe ekkóch, me ach silei pélúwen ekkewe kapas eis mi fókkun lamot.​—Álleani Kölfel 40:5.

² Lón ei lesen, sipwe káé usun ekkena úlúngát liffang. Lupwen sia ekilonei ekkena liffang, epwe lapóló ach aúcheaniir, me ach mochen apwapwaai Jiowa ach we Chón Fératá mi tong. (Pwär. 4:11) Epwe pwal elipwákéchúkich le álisi chókkewe ra fen tupuló me lúkú evolution, ewe afalafal chofona pwe manaw a chék pwisin fisitá.

3. Pwata a kkóló aúchean fénúfan?

³ A fókkun pwá tipachemen Kot ren napanapen fférún leeniach ei fénúfan. (Rom 1:20; Ipru 3:4) A pwal wor ekkóch planet mi pwellifeili ewe akkar me lúkún ewe fénúfan, nge a kkóló aúchean fénúfan pokiten fférún a fókkun pwúngú ngeni an epwe atufichi sópwósópwólóón manawen aramas.

4. Pwata sia tongeni apasa pwe ei fénúfan a éch seni efóch mwoota, férien aramas?

⁴ Sia tongeni aléllééi fénúfan ngeni efóch mwoota mi pappas lemataw. Nge a watte sókkofesenin ena mwoota mi ur ren aramas, me ach ei fénúfan. Áwewe chék, epwe ifa úkúkún ttamen án ekkena aramas repwe manaw ika repwe pwisin fférútá ar  oxygen, ener mwéngé me únúmer konik, me ika rese tongeni péútaaló ar kewe kápich leset? Repwe máló mwirin chék ekis fansoun. Nge ei fénúfan a sókkóló pwe a atufichi manawen fite fite billion ménúmanaw. Ei fénúfan a pwisin fératá mettóch meinisin mi lamot ngenikich, áwewe chék ren oxygen, mwéngé me konik me ekkena mettóch rese ikkit. Inaamwo ika sia kápich pwisin wóón ei fénúfan, nge ei fénúfan a chúen ling me fich an epwe leenien ménúmanaw meinisin. Ifa usun a tufich ena? Jiowa a fératá ei fénúfan pwe kápichin lón repwe tongeni siwil ngeni pwal och mettóch mi múrinné me wor lamotan. Sipwe ekis nengeni ruu akkót mi amwarar Jiowa a akkóta, ina rokopwálin ewe oxygen are ásepwál, me rokopwálin konik.

5. Áweweei angangen rokopwálin ewe ásepwál itan oxygen. Met ena mettóch a ánnetatá?

⁵ Oxygen, ina ewe ásepwál mi atufichi manawen ekkewe ménúmanaw kapachelong kich aramas. Ekkewe ménúmanaw ra ngaseraalong watteen watteen oxygen mi múrinné iteiten ier. Nge ra pwal ngaseraawu ewe kiten ásepwál itan carbon dioxide. Ese kan ikkit ewe oxygen. Me a chék úkúkéch ewe carbon dioxide wóón ei fénúfan. Pwata a ina usun? Pokiten Jiowa a pwal fératá ekkewe irá mi sókkopat saisiir, áwewe chék seni ekkewe irá watte tori ekkewe kúkkúnún nuum mi akkangei ewe carbon dioxide me atowu ewe oxygen. Ena sókkun rokopwálin ásepwál, a efisatá ewe oxygen sia kan ngaseraalong, iwe sia tipeeú ngeni minne a mak lón Föför 17:24, 25, ewe a erá: “Kot . . . a ngeni aramas manau me ngasangas.”

6. Áweweei angangen rokopwálin ewe konik. Me met ena mettóch a ánnetatá? (Pwal ppii ewe pwóór “ Án Jiowa Liffang ewe Kkótun Rokopwálin Konik.”)

⁶ Pokiten a chék úkúkéch towauen fénúfan seni ewe akkar, iwe tempúchúún fénúfan a efisi án konik epwe lélé. Ika fénúfan a ekis kane ngeni ewe akkar, iwe unusen ewe konik epwe mworotá, iwe ei fénúfan epwe pwichikkar me pwásápwás me esap tongeni wor manaw wóón. Nge ika ei fénúfan epwe ekis chék towau seni ewe akkar, iwe unusen ewe konik epwe féúló, iwe unusen fénúfan epwe pwélúló ren sno me ice. Pokiten Jiowa a féri pwe epwe chék úkúkéch towauen akkar seni fénúfan, iwe angangen rokopwálin ewe konik wóón fénúfan a tongeni atufichi manaw. Ewe akkar a epwichi konikin leset me konikin wóón fénú, iwe a amworatá pwe epwe wiliti kuchu. Iteiten ier, úkúkún ewe konik ewe akkar a amworatá, a lap seni úkúkún konikin meinisin ekkewe éúwé wóón fénúfan. Ena konik a nóm fán láng ina epwe ren úkúkún engol rán me mwen an epwe épúngaatiw rán are sno wóón fénúfan. Ló, ló, ló, ewe konik a puusefálilong lón ekkewe sáát, chénúpupu are éúwé. Iwe mwirin, epwe pwal fissefál ena esin rokopwálin konik. Án Jiowa akkóta an epwe chék wokkor konik ren ena sókkun rokopwálin konik, a pwári an tipachem me manaman.​—Hiop 36:27, 28; SalAf. 1:7.

7. Ifa usun sia tongeni pwári pwe sia aúcheani ewe liffang Kölfel 115:16 a fós usun?

⁷ Ifa usun sipwe tongeni alapaaló ach aúcheani ach ei fénúfan mi amwarar me masouan kewe mi múrinné? (Álleani Kölfel 115:16.) Sia tongeni ekilonei usun férien Jiowa kewe. Ena mettóch epwe amwékútúkich le ereni Jiowa ach kilisou iteiten rán ren ekkewe mettóch mi múrinné a fang ngenikich. Sia pwal pwári ach aúcheani ei fénúfan ren ach achocho le túmúnú liméchún leeniach kewe úkúkún ach tufich.

8. Pwata sia tongeni apasa pwe a mmen amwarar napanapen tupwuach?

⁸ A mmen amwarar napanapen tupwuen aramas. Lupwen ka nóm lón luken inom, tupwuom  a fen mááriló lón ewe napanap mi kókkótéch, me fitengeréú mineféén cell ra fférútá iteiten minich! Ekkewe soukáé usun tupwu ra erá pwe tupwuen emén watte a wor ina epwe arapakkan 100 billion cell mi kkóló aúchear iter neuron. Ekkena cell ra anapanapa ewe tupwu, nge choun ina epwe 3.3 paun. Ekieki ekkóch me lein tufichin ewe tupwu kewe mi amwarar.

9. Met a ánnetatá pwe ach tufichin fós ina eú liffang seni Kot?

⁹ Ach tufichin fós ina eú manaman. Ekieki mwo met a kan fis lupwen ka fós. Atun ka apasawu eú me eú kapas, mi lamot pwe tupwuom epwe akkóta mwékútúkútún 100 som féúichoon chénawom, chiorom, áperelenawom, ngáchchum, me fán mwárum. Ren an epwe pwúng me ffat óm ánewenewa ekkewe kapas, mi lamot an epwe tetteléch mwékútúkútún ekkena féúicho. Me ren eú káé usun án aramas tufichin fós mi peres lón ewe 2019, a erá pwe ekkewe upwufé ra tongeni esilla eféú me eféú kapas. Minne ekkena soukáé ra kúna, a álisatá met chómmóng soukáé ra lúkú pwe a fen nóm rech ewe tufichin esilla me káé fós seni leuputiwach. Enlet, ach tufichin fós a ina eú liffang seni Kot.​—Eks. 4:11.

10. Ifa usun sipwe pwáraatá pwe sia aúcheani ach liffangen fós me ren Kot?

¹⁰ Eú alen ach sipwe tongeni pwári ach kilisou ren ach liffangen fós, ina ren ach áweweei ach lúkú Kot ngeni chókkewe mi ekieki ika pwata sise lúkú evolution. (Kölf. 9:1; 1 Pet. 3:15) Chókkewe mi apéchékkúla ena afalafal ra mochen ach sipwe lúkú pwe fénúfan me masouan me mettóch meinisin mi manaw ra chék pwúkún fisitá. Ach néúnéú ewe Paipel me pwal ekkóch ekkewe pwóróus sia káé lón ei lesen, a tongeni álisikich le penaatá Semach we lón láng me áwewe ngeni chókkewe mi mochen aúseling ewe popun sia fókkun lúkú pwe Jiowa, i ewe Chón Fératá láng me fénúfan.​—Kölf. 102:25; Ais. 40:25, 26.

11. Ifa eú popun a mmen amwarar tupwuach?

¹¹ A mmen amwarar ach tufichin chechchemeni. Me lóóm, emén soumak a apasa pwe úkúkún ekkewe pwóróus tupwuen emén a tongeni chemeni, epwe léllé ngeni úkúkún masouen 20 million watteen puk. Nge iei, aramas ra meefi pwe ach tongeni chechchemeni pwóróus a kon lap seni ena. Ifa eú tufich mi kkóló aúchean ren tupwuen aramas?

12. Ifa usun aramas ra sókko seni man wóón ewe tufichin silei met mi pwúng me met mi mwáál?

¹² Aramas chék me lein ekkewe ménúmanaw meinisin wóón fénúfan, a wor rer ewe tufichin silei met mi pwúng me met mi mwáál ren ar káé seni met a fis lón manawer me lóóm. Iwe mwirilóón, kich sia tongeni káé met mi éch me siwili ach ekiek me napanapen manawach. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Ren enletin, sia tongeni emiriti mwelien letipach an epwe álefila lefilen met mi pwúng me met mi mwáál. (Ipru 5:14) Sia tongeni káé ifa usun sipwe pwári tong, úméúméch, me kirekiréch. Sia pwal tongeni silei ifa usun sipwe áppirú án Jiowa pwúngiéch.

13. Me ren Kölfel 77:11, 12, ifa usun sipwe áeá ach we liffangen tufichin chechchemeni?

 ¹³ Eú alen ach sipwe ánnetatá pwe sia aúcheani ach we liffangen chechchemeni, ina ren ach filatá le chechchemeni meinisin ekkewe atun Jiowa a fen álisikich me oururukich me lóóm. Ena mettóch epwe apéchékkúla ach lúkúlúk pwe epwe pwal álisikich lón mwachkkan. (Álleani Kölfel 77:11, 12; 78:4, 7) Pwal eú, ren ach chechchemeni ekkewe mettóch mi múrinné aramas ra féri ngenikich me ach kilisou ren ar féffér. Ekkewe soukáé ra kúna pwe aramas mi sile kilisou ra kan pwapwa lap seni chókkewe rese sile kilisou. A pwal éch ngenikich ach sipwe áppirú Jiowa le filatá le ménúkaaló ekkóch mettóch. Áwewe chék, inaamwo ika a unus án Jiowa tufichin chechchemeni, nge ika sia aier, a filatá an epwe omusaaló ach kewe tipis me ménúkiireló. (Kölf. 25:7; 130:3, 4) A pwal mochen ach sipwe ina usun ngeni ekkewe ekkóch lupwen ra mengiringir ren ar kewe féfférmwáál mi ekinása letipach.​—Mat. 6:14; Luk. 17:3, 4.

14. Ifa usun sia tongeni pwári pwe sia aúcheani tupwuach, ewe liffang mi amwarar?

¹⁴ Sia tongeni pwári ach aúcheani tupwuach, ewe liffang mi amwarar ren ach áeá le elingaaló ewe Emén mi fang ngenikich. Ekkóch ra filatá ar repwe áeá tupwuer ren met repwe pwisin feiéch ren me pwisin filatá met mi pwúng me met mi mwáál. Nge pokiten Jiowa a férikich, a chék pwúng ach sipwe ekieki pwe an kewe allúk ra múrinné seni ekkewe allúk sia pwisin féri fán itach. (Rom 12:1, 2) Manawach a kinamwe lupwen sia álleasochisi Jiowa. (Ais. 48:17, 18) Me sia silei met Jiowa a mochen sipwe féri lón manawach, weween ach sipwe elingaaló ach we Chón Fératá me Semach we, me apwapwaai i.​—SalF. 27:11.

15. Ifa usun án Jiowa liffang ewe Paipel, a pwári an tongei aramas?

¹⁵ Ewe Paipel, ina eú liffang seni Kot mi pwári an tongekich. Semach we lón láng a emmweni aramas ar repwe makkeei ena puk pokiten a fókkun tongei néún kewe wóón fénúfan. Seni  ewe Paipel, Jiowa a pélúweni ekkewe kapas eis mi fókkun lamot, áwewe chék ren: Ia sia feito me ie? Met popun sia manaw? Me met epwe fis lón mwachkkan? Jiowa a mochen pwe meinisin néún kewe repwe silei pélúwen ekkena kapas eis. Ina popun seni lóóm tori lón ei fansoun, a amwékútú ekkewe mwán ar repwe afféúni ewe Paipel lón sókkopaten fósun fénúfan. Lón ei fansoun, unusen ewe Paipel are kinikinin, a kawor lón lap seni 3,000 fós! Ewe Paipel, ina ewe puk mi fen afféú me einet lap seni puk meinisin lón uruwo. Lape ngeni aramas ra tongeni álleani ewe Paipel lón pwúkún ar fós ese lifilifil ia ra nóm ie are menni fósun fénú ra eáni.​—Ppii ewe pwóór “ Kaworen ewe Paipel lón Chómmóng Fósun Afrika.”

16. Me ren Mateus 28:19, 20, ifa usun sia tongeni ánnetatá pwe sia aúcheani ewe Paipel?

¹⁶ Sia tongeni ánnetatá pwe sia aúcheani ewe Paipel ren ach álleani iteiten rán, ekilonei met a áiti ngenikich, me apwénúetá minne sia káé úkúkún ach tufich. Pwal och, sia pwári ach kilisou ngeni Kot ren ach achocho le afalafala aramas usun ewe Paipel.​—Kölf. 1:1-3; Mat. 24:14; álleani Mateus 28:19, 20.

17. Met sókkun liffang sia fen pwóróus wóón lón ei lesen, me met sipwele pwóróus wóón lón en lesen mwirin ei?

¹⁷ Lón ei lesen sia fen káé usun án Kot kewe liffang, áwewe chék ren leeniach ei fénúfan, tupwuach mi amwarar, me an we Kapas ewe Paipel. Nge mi pwal wor ekkóch ekkewe liffang Jiowa a fang ngenikich nge sise tongeni kúna ren mesach. Lón en lesen mwirin ei, sipwe pwóróus usun ekkena mettóch mi aúchea sise tongeni kúna ren mesach.