1. Met a fis atun katalóón Jerusalem?

 LÓN ewe ier 607 mwen Kraist, King Nepukatnesar II me an we watteen mwichen soufiu ra maunei ewe telinimw Jerusalem. Ewe Paipel a erá pwe ena king a nieló ekkewe alúwél ren ketilas. “Esap tongei alüal ika föpwül, chinlap mwän ika chon apwangapwang.” Lesópwólóón, néún kewe soufiu “ra kenala ewe imwenfel o ataetiu tittin Jerusalem, ra pwal kenala ekewe imw watte o ataela ekewe pisek aüchea meinisin.”​—2 Kron. 36:17, 19.

2. Ifa ewe kapasen éúréúr Jiowa a awora, iwe met epwe fis ngeni ekkewe chón Jus?

² Ekkewe chón Jus itá resap fen máirú ren katalóón Jerusalem. Ren fite fite ier, Kot a fen tiinaaló néún kewe soufós ar repwe éúréúrer pwe ika repwe sópweló ar álleasolapa i, ekkewe chón Papilon repwe mauner. Chómmóng chón Jus repwe ninniiló ren ketilas, me lap ngeni ekkewe mi manaw repwe eoló lón Papilon. (Jer. 15:2) Ifa nónnómun manawen ekkewe chón eoló? Minne a fis ngeni ekkewe chón Jus lupwen ra eoló lón Papilon, mi wor met ra lélléfengen wóón me minne a fis ngeni Chón Kraist? Ika mi wor, iwe ineet a fis?

3. Ifa sókkofesenin nónnómun manawen ekkewe chón eoló lón Papilon me manawen ekkewe mi slave lón Isip?

³ Jiowa a fen ereni ekkewe chón Jus pwe lupwen repwe eoló, repwe chék menemenéch ren nónnómur me áeáéchú manawer usun chón eoló. Iei met a ereni Jeremaia an epwe ereniir: “Oupwe aüetä imwemi o nonom lor, oupwe fotuki ämi tanipi o mongö uar. Oupwe kütta feiöchün ekewe telinimw ia üa tinikemiila ie pwe oupwe oola lon. Oupwe iotek ngeniei fän iter, pun are epwe wor feiöchür, ämi oupwe pwal feiöch.” (Jer. 29:5, 7) Ekkewe chón Jus mi eoló mi apwénúetá án Jiowa emmwen ra eáni ewe sókkun manaw lap ngeni aramas ra eáni. Ekkewe chón Papilon ra mut ngeniir ar repwe pwisin ataweei lap ngeni pwisin mwékútúkútún manawer me sáifetál lón ena fénú. Lón ena atun, Papilon ina eú iolapen leenien business. Ekkewe rekot minen lóóm lóóm ra pwáraatá pwe lupwen ekkewe chón Jus ra eoló, chómmóng leir ra káé pekin business ren kamé me améméló mettóch, me ra sipeéchúló lón ekkóch angang. Ekkóch chón Jus ra mwo nge pisekisekiló. Nónnómun manawen ekkena chón eoló ese kon lien weires epwe usun manawen ekkewe chón Israel mi slave lón Isip fitepúkú ier mwen ena.​—Álleani Ekistos 2:23-25.

4. Pwal ié kewe ra kúna riáfféú me lúkún ekkewe chón Jus mi álleasolap, me pwata rese tufichin unusen apwénúetá ewe Allúk?

⁴ Ekkóch ekkewe chón Jus mi eoló, iir mi tuppwél lón ar angang ngeni Kot. Inaamwo ika rese féri mettóch mi ngaw, nge ra pwal kúna riáfféú usun unusen ewe mwúún Israel. Ekkewe chón Jus rese osupwang lón pekin aion, nge ifa usun repwe tongeni fel ngeni Jiowa? Pún ewe imwenfel me ewe róóng a fen kataló, me angangen ekkewe souasor ese tongeni fis fán kókkótéch. Nge ekkewe chón Jus mi tuppwél ra féri úkúkún ar tongeni ar repwe álleasochisi án Kot Allúk. Áwewe chék, Taniel, Satrak, Mesak, me Apetneko rese mochen mwéngé ekkewe mwéngé mi pinepin ngeni chón Jus. Ewe Paipel a pwal erá pwe Taniel a iótek ngeni Kot iteitan. (Tan. 1:8; 6:10) Nge pokiten ekkewe chón Jus ra nóm fán nemenien ewe mwú ese fel ngeni Jiowa, ese fókkun tufich ngeni ekkewe chón Jus mi tuppwél ar repwe unusen apwénúetá ewe Allúk.

5. Ifa ewe ápilúkúlúk Jiowa a ngeni néún kewe aramas, me pwata a mmen amwarar ena pwon?

⁵ Epwe tongeni tufich án ekkewe chón Israel repwe fel ngeni Kot sefál lón eú napanap I epwe unusen pwapwaiti? Lón ena atun, usun itá ese fókkun tufich pún ewe mwúún Papilon ese kan omusawu ekkewe chón eoló. Nge Jiowa Kot a fen pwon ngeni néún kewe aramas pwe repwe ngaseló, me mwirin och fansoun a pwénútá ena pwon. Án Kot pwon a chék pwénútá fansoun meinisin!—Ais. 55:11.

6, 7. Pwata a lamot ach sipwe féri ekkesiwil lón ach weweiti eú pwóróus?

⁶ A wor eú atun ekkewe Chón Kraist ra eoló lón Papilon? Ren fite ier, The Watchtower a erá pwe ekkewe Chón Kraist mi tuppwél ra poputá fétek lón Papilon lón ewe ier 1918 me ra ngaseló lón 1919. Iwe nge, lón ei lesen me en lesen mwirin ei, sipwe káé pwata a lamot epwe wor ekkesiwil lón ach weweiti ei pwóróus.

⁷ Ekieki usun ei mettóch: Papilon mi Lapalap ina ewe mwicheichen lamalam chofona wóón unusen fénúfan. Néún Kot kewe aramas rese wiliti néún ewe lamalam chofona slave lón ewe ier 1918. Pwúngún pwe lón ena atun, ekkewe mi kepit ra kúna  riáfféúmwáál. Nge lap ngeni ekkewe riáfféúmwáál ra kúna a pop seni ekkewe mwú nge esap lamalam chofona. Fite ier mwen ewe Áeúin Maunen Fénúfan, néún Kot kewe chón angang ra fen poputá le áimuroló seni lamalam mi chofona. Ina minne, usun ese pwúng ach sipwe erá pwe néún Jiowa kewe aramas ra poputá fétek lón Papilon mi Lapalap lón ewe ier 1918.

8. Met a fis mwirin málóón ekkewe aposel? (Ppii ewe sasing lepoputáán ei lesen.)

⁸ Lón Pentikost ier 33, fitengeréú mineféén Chón Kraist ra kepit ren án Kot we manaman mi fel. Ra wiliti “eu ainang mi fil, eu mwichen souasor än ewe king, eu mwün aramas mi pin, nöün Kot kewe aramas.” (Álleani 1 Petrus 2:9, 10.) Atun ekkewe aposel ra manaw ra fókkun túmúnúéchú ekkewe mwichefel. Iwe nge mwirin ar máló, a fókkun péchékkúleló án ekkóch mwán lón ekkewe mwichefel asukula pwóróus chofona me erikaló ekkewe chón káé seni ewe enlet. Ekkena mwán ra sani áitien Aristotle me Plato me ra poputá le áiti ngeni chón mwichefel lap seni ewe pwóróus mi enlet lón án Kot we Kapas. (Föf. 20:30; 2 Tes. 2:6-8) Chómmóng lein ekkena mwán iir mi itetekia me wisen emmweni ekkewe mwichefel. Ina popun, inaamwo ika Jesus a fen ereni néún chón káé, “Ämi meinisin oua pwipwi,” nge a poputá le wor mwichen néúwis mi imuló.​—Mat. 23:8.

9. Áweweei ifa usun ewe lamalamen Chón Kraist mi rikiló a poputá le angangfengen me ewe mwúún Rom. Ifa mwirilóón?

⁹ Lón ewe ier 313 mwirin Kraist, King Constantine, ewe a nemeni ewe mwúún Rom mi fel ngeni kot chofona, a féri pwe ewe lamalamen Chón Kraist mi rikiló epwe wiliti án ewe mwúún Rom lamalam. Mwirin, ena lamalam a poputá le chiechiéch me angangfengen me ewe mwúún Rom. Áwewe chék, Constantine a féri eú ar mwich me néúwisin ena lamalam, ewe mwich mi iteni Mwich lón Nicaea. Mwirin ena mwich, ena king a asúoló seni ewe fénú emén néúwisin lamalam itan Arius pokiten ese mochen lúkú pwe Jesus i Kot. Mwirin och fansoun, Theodosius a wiliti kingen Rom, iwe lón ena atun ewe lamalamen Katolik a wiliti án ewe mwúún Rom lamalam. Ekkewe sou uruwo ra erá pwe Rom, ewe mwú mi fel ngeni kot chofona, a itá fiti ewe lamalamen Chón Kraist fán án King Theodosius nemenem. Nge ren enletin lón ena atun, ewe lamalamen Chón Kraist mi rikiló a fen eáni ekkewe afalafal chofona, ina minne a fen chóni Papilon mi Lapalap. Iwe nge, mi chúen wor ekkóch Chón Kraist mi kepit mi tuppwél. Iir ra usun chék ekkewe wiich Jesus a fós usun. Ekkeei aramas mi tuppwél ra féri úkúkún ar tongeni pwe repwe fel ngeni Kot, nge lap ngeni aramas rese mochen rongorong minne ra eáni afalafal. (Álleani Mateus 13:24, 25, 37-39.) Ra wesewesen fétek lón Papilon!

10. Pwata aramas ra poputá le tipemwaramwareiti áitien ewe lamalam?

¹⁰ Ren fitepúkú ier mwirin málóón Kraist, chómmóng aramas ra chúen tongeni álleani ewe Paipel mi mak lón fósun Krik are Latin. Ra tongeni alélléfengeni met án Kot we Kapas a apasa me áitien ewe lamalam. Lupwen ekkóch aramas ra kúna pwe mi chofona minne ewe lamalam a áiti ngeniir, iwe rese chúen mochen etiwa. Nge lón ena atun a mmen efeiengaw án aramas apwóróusa ngeni ekkóch minne ra ekieki, ra pwal mwo nge tongeni ninniiló ika ra féri ena.

11. Ifa usun ewe Paipel a poputá le nóm fán nemenien ewe lamalam?

¹¹ Iwe, ló, ló, ló, a chókúkkúnúló ekkewe  aramas ra eáni fósun Krik are Latin. Nge ekkewe néúwisin lamalam rese mut ngeni aramas ar repwe afféúni án Kot we Kapas lón ekkewe fósun fénúfan chómmóng aramas repwe weweiti. Iwe pokiten ena, ekkewe chék néúwisin lamalam me pwal ekkóch aramas mi sukul ra tongeni álleani ewe Paipel, me ekkóch lein ekkena néúwis rese mwo nge kon lien sile állea are mak. Chókkewe rese tipeeú ngeni áitien ewe lamalam ra kúna watteen kapwúng. Ekkewe Chón Kraist mi kepit mi tuppwél ra tongeni chék mwichfengen lón kúkkún kúmi, me ekkóch leir rese mwo nge tongeni mwichfengen. Iwe ekkewe mi kepit, “eu mwichen souasor än ewe king” ra usun chék ekkewe chón Jus mi eoló lón Papilon, iir rese pwal tongeni fel ngeni Kot fán kókkótéch. Papilon mi Lapalap a fókkun nemenaló ekkewe aramas!

12, 13. Ikkefa ekkewe ruu popun a suuk ngeni Chón Kraist ewe ápilúkúlúk ar repwe ngaseló? Áweweei.

¹² Epwe chúen tufich sefál án ekkewe Chón Kraist repwe fel ngeni Kot lón ewe napanap i a pwapwaiti? Ewer, epwe tufich! A poputá án ekkewe Chón Kraist eáni ápilúkúlúk pokiten ekkeei ruu popun mi lamot. Áeúin, ren fférútáán ewe mwesinen peres, lón ina epwe ewe ier 1450. Mwen an a wor ena mwesin, aramas ra chék áeá péúr le kapiini ewe Paipel, nge ese mecheres ena angang. Emén sou kapi Paipel mi sipeéch epwe tongeni kapiini eú chék Paipel lón úkúkún engol maram! Pwal och, ekkewe sou kapi ra mak lón och sókkun taropwe mi fér seni únúchen man. Iwe pokiten ena, rese tongeni féri chómmóng kapi,  me ra pwal mémmong. Iwe nge, ren ewe mwesinen peres me taropwe, emén mi sipeéch a tongeni printini lap seni 1,300 pekin taropwe iteiten rán!

¹³ Ewe oruuen popun, ina ewe angangen afféúni Paipel. Lón ina epwe ewe ier 1500, fitemén mwán mi pwora ra afféúni án Kot we Kapas lón ekkewe fósun fénúfan chómmóng aramas ra weweiti. Ra féri ei angang inaamwo ika ra tongeni ninniiló ren. Ekkewe néúwisin lamalam ra niwokkus. Pwata? Pún ika ekkewe mi letipwenechar repwe álleani ewe Paipel lón pwisin ar fós, iwe repwe poputá le eáni ekkeei esin kapas eis: ‘Tefen lón Paipel a erá pwe mi wor purkatorio? Menni wokisin lón Paipel a erá pwe mi lamot emén epwe ngeni ewe patere méén an epwe féri misa fán iten ewe mi má? Tefen lón Paipel a fós usun ekkewe papa pin me pwal ekkóch néúwisin lamalam mi tekia?’ Chómmóng áitien lamalam mi chofona ra lóngólóng wóón ekiekin Aristotle me Plato, ekkewe mwán mi manaw fitepúkú ier mwen Kraist. Ekkewe néúwis ra song lupwen aramas ra kapas eis ngeniir. Chókkewe mi ú ngeni áitien ekkena néúwis, ra kúna kapwúngún máló. Ekkewe néúwis ra mochen aramas repwe úkútiw seni ar álleani ewe Paipel me kakkapas eis. Iwe ina met a fis ngeni chómmóng aramas. Nge mi wor fitemén mi pwora rese mochen nóm fán nemenien Papilon mi Lapalap. Ra fen kúna ewe enlet seni án Kot we Kapas, me ra pwal mochen alapaaló ar sile! Án aramas ngaseló seni fétekin lamalam mi chofona a arapakkanoto.

14. (a) Met ekkewe aramas mi mochen káé Paipel ra féri? (b) Apwóróusa met Pwiich Russell a féri lón an kútta ewe enlet.

¹⁴ Chómmóng aramas ra mochen álleani me káé ewe Paipel me pwóróusfengen wóón minne ra káé. Rese mochen án ekkewe néúwisin lamalam repwe ereniir met itá repwe lúkú. Iwe, ra sú ngeni ekkewe fénú ikewe ie ese wor pinepinen ar repwe káé ewe Paipel. Eú me lein ekkena fénú, ina Merika. Me ikena ie, lón ewe ier 1870, Charles Taze Russell me pwal fitemén chienan ra poputá le káéfichi ewe Paipel. Me lepoputáán, Pwiich Russell a mochen kútta menni lamalam a áiti ngeni aramas ewe enlet. A káéfichi me alélléfengeni met ewe Paipel a apasa me áitien chómmóng lamalam, pwal mwo nge ekkewe lamalam rese lúkú Kraist. Ekiseló mwirin, a mirititi pwe ese wor eú me lein ekkena lamalam a unusen fitipachei án Kot we Kapas. Lón eú atun, Russell a fós ngeni néúwisin fitu lamalam lón ena leeni. A áneán pwe ekkena néúwis repwe etiwa ekkewe pwóróus mi enlet i me chienan kewe ra kúna me lón Paipel, me repwe áiti ngeni ar kewe mwichefel. Nge ekkena néúwisin lamalam rese sani. Iwe, ekkewe Chón Káé Paipel ra mirititi pwe rese tongeni eti chókkewe mi fiti lamalam chofona lón ar fel ngeni Kot.​—Álleani 2 Korint 6:14.

15. (a) Ineet ekkewe Chón Kraist mi enlet ra poputá fétek lón Papilon mi Lapalap? (b) Ikkefa ekkewe kapas eis repwe pélú lón en lesen mwirin ei?

¹⁵ Lón ei lesen, sia fen káé pwe ekkewe Chón Kraist mi enlet ra poputá fétek lón Papilon mi Lapalap ekiseló mwirin málóón ewe sáingoon aposel. Iwe nge, sia chúen mochen silei pélúwen ekkeei kapas eis: Ifa usun sia silei pwe ekkewe mi kepit ra poputá le áimuroló seni Papilon mi Lapalap lón ekkewe ier mwen 1914? Mi pwúng pwe Jiowa a letipengaw ren néún kewe chón angang pokiten a kúkkúnúló ar angangen afalafal atun ewe Áeúin Maunen Fénúfan? Atun ena maun, mi pwúng pwe ekkóch pwiich kewe ra angolong lón me Jiowa ese chúen pwapwaitiir? Sáingoon, ika ekkewe Chón Kraist ra fétek lón lamalam chofona mwirin málóón ekkewe aposel, iwe ineet ra ngaseló seni? A mmen múrinné ekkeei kapas eis, me repwe pélú lón en lesen mwirin ei.