1. Met epwe oururukich atun sia meefi pwe sia áláeménúló are kokoló fán ach kewe weires? (Kölfel 118:5-7)

KA FEN piin meefi pwe ka chék áláeménúló me ese wor ié a tongeni álisuk le likiitú fán óm weires? Chómmóng ra meefi ina usun, kapachelong néún Jiowa kewe chón angang mi tuppwél. (1 King 19:14) Ika a fis ngonuk ena, chemeni án Jiowa ei pwon: “Ngang üsap fokun likituk, üsap pwal tümwününgau ngonuk.” Ina popun sia tongeni apasa fán lúkúlúk pwe ‘Jiowa i ai Soualilis, üsap fokun niuokus.’ (Ipru 13:5, 6) Ewe aposel Paulus a makkeei ekkena kapas ngeni chienan kewe lón Jutea ina epwe lón ewe ier 61. Alon kana ra áchemangenikich meefien ewe soumakken kélfel lón Kölfel 118:5-7.​—Álleani.

2. Met sipwe pwóróus wóón lón ei lesen, me pwata?

² Paulus a usun ewe soumakken kélfel le silei pwe Jiowa i an Souálillis pokiten a fen álisi fán chómmóng me lóóm. Áwewe chék, lap seni ruu ier me mwen an makkeei néún we taropwe ngeni ekkewe chón Ipru, a sái lemataw fán eú watteen mélúmél. (Föf. 27:4, 15, 20) Lón an na sái me pwal lón ekkewe ier me mwen ena, Jiowa a álisi Paulus lón sókkopaten napanap. Sipwe pwóróus wóón úlúngát me leir. Jiowa a álisi me ren Jesus me ekkewe chónláng, chókkewe mi wor wiser, me chienan kewe chón lúkú. Ach pwóróus usun minne kana ra fis lón manawen Paulus epwe apéchékkúlaló ach lúkúlúk wóón án Jiowa pwon pwe epwe pwal pélúweni ach kewe iótekin tingor.

3. Eli met Paulus a ekieki, me pwata?

³ A lamot ngeni Paulus álillis. Lón ina epwe ewe ier 56, eú pwiin aramas ra átekinawu lúkún ewe imwenfel lón Jerusalem me sótun nieló. Sorotá, lupwen ra uweato Paulus mwen ewe mwichen soukapwúng mi tekia, chippú chék chón koputan kewe repwele nieló. (Föf. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Lón ena atun, eli Paulus a ekieki, ‘Ifa úkúkún ttamen ai upwe chúen tongeni likiitú fán ei féfféringaw?’

4. Ifa usun Jiowa a néúnéú Jesus le álisi Paulus?

⁴ Ifa usun Jesus a álisi Paulus? Lón ewe pwiin mwirin án Paulus ares, “ewe Samol,” Jesus a útá únúkkún me ereni: “Kosap niuokus! Ka pwäriei ikei lon Jerusalem, iei usun kopwe pwal fokun pwäriei lon Rom.” (Föf. 23:11) A ifan me péchékkúletáán Paulus ren alon na! Jesus a apúnga Paulus ren an angangen afalafal lón Jerusalem. Me a pwonei pwe Paulus epwe tour ngeni Rom fán núkúnúkéch, ikewe ie epwe sópweló le afalafal ie. Mwirin án Paulus rong ena kapasen alúkúlúk, ese mwáál a meefi núkúnúkéch usun chék emén semirit mi núkúnúkéch lepéún seman.

5. Ifa usun Jiowa a néúnéú emén chónláng le álisi Paulus? (Ppii ewe sasing wóón péén.)

⁵ Ikkefa pwal ekkóch weires Paulus a kúna? Ina epwe ruu ier mwirin minne a fis ngeni lón Jerusalem, a fiti efóch siip epwe sái ngeni Itali nge ra sereni eú watteen mélúmél, me ekkewe chón angang me pasisé ra ekieki pwe repwele máló. Nge Paulus ese niwokkus. Pwata? A ereniir: “Lepwin ewe eman nöün Kot chon läng, ewe Kot üa nonom fän nemenian o üa angang ngeni, a feito rei o üreniei, ‘Kosap niuokus Paulus! Kopwe fokun ütä me mwen ewe Sisar. Nge Kot, lon an kirikiröch epwe pwal amanaua chokewe meinisin mi etuk lon ei sai.’” Jiowa a néúnéú emén chónláng le enniwilisefálli ewe kapasen alúkúlúk a fen ngeni Paulus me ren Jesus. Iwe Paulus a tour ngeni Rom, usun met Jiowa a fen pwonei.​—Föf. 27:20-25; 28:16.

6. Ifa án Jesus we pwon mi tongeni apéchékkúlakich, me pwata?

⁶ Ifa usun Jesus a álisikich? Jesus epwe álisikich usun chék an álisi Paulus. Áwewe chék, Jesus a pwonei ngeni meinisin mi tapweló mwirin: “Ngang üpwe etikemi fansoun meinisin tori lesopolan fanüfan.” (Mat. 28:20) Alon na a apéchékkúlakich. Pwata? Pokiten lón ekkóch atun a weires ngenikich ach sipwe likiitú. Áwewe chék, lupwen emén attongeach a máló, eli ach chúúpwúl esap chék fitu rán, nge epwe fen ren fitu fitu ier. Ekkóch ra likiitú fán weiresin  apwangapwangen chinnap. Nge ekkewe ekkóch ra weires ren ssenúkún memmeefin ar letipengaw. Ikaamwo ina, nge sia péchékkúl le likiitú pokiten sia silei pwe Jesus a nóm rech “fansoun meinisin,” kapachelong lón ekkewe atun mi kon áweires lón manawach.​—Mat. 11:28-30.

7. Ifa usun Jiowa a álisikich lón ei fansoun me ren Pwärätä 14:6?

⁷ Án Kot we Kapas a alúkúlúkúkich pwe Jiowa a álisikich ren néún kewe chónláng. (Ipru 1:7, 14) Áwewe chék, ekkewe chónláng ra álisikich me emmwenikich atun sia afalafala ewe “Pworausen Manau usun ewe Mwün Kot” ngeni aramas seni “sokun mwich me ainang, kapas me mwü meinisin.”​—Mat. 24:13, 14; álleani Pwärätä 14:6.

8. Ifa usun Jiowa a néúnéú emén meilapen soufiu le álisi Paulus?

⁸ Ifa ewe álillis Paulus a angei? Lón ewe ier 56, Jesus a alúkúlúkú Paulus pwe epwe tour ngeni Rom. Iwe nge ekkóch chón Jus lón Jerusalem ra akkóta pwe repwe afanga Paulus me nieló. Atun ewe meilapen soufiun Rom itan Klautius Lisias a rong usun ar na kókkót, a álisi Paulus. Mwittir chék, Klautius a tinaló Paulus Seserea fán túmúnúen chómmóng soufiu, wóón efóch al ina epwe úkúkún 65 mwail towauan seni Jerusalem. Lón Seserea, kepina Feliks a allúkú pwe “sounfiu repwe mamasa Paulus lon ewe imw Herotes a aüetä.” Iwe, ekkewe chón mochen nieló rese tongeni tikeri me ikkena ie.​—Föf. 23:12-35.

9. Ifa usun Kepina Festus a álisi Paulus?

⁹ Mwirin ruu ier, Paulus a chúen kalapus lón Seserea. Festus a wii Feliks lón an kepina. Ekkewe chón Jus ra tingormaú ngeni Festus an epwe tinaló Paulus Jerusalem pwe epwe kapwúng, nge Festus ese mochen. Neman ena kepina a silei pwe ekkewe chón Jus ra fen “föri eu raw pwe repwe niela [Paulus] won ewe al.”​—Föf. 24:27–25:5.

10. Met Kepina Festus a féri lupwen Paulus a tingor pwe an we kapwúng epwe ámwet ngeni Sisar?

¹⁰ Mwirin och fansoun, a fis án Paulus kapwúng lón Seserea. Pokiten Festus a mochen “kütta an chen me ren ekewe chon Juta,” a eisini Paulus: “Ifa usun, ka tipeeu ngeni om kopwe feila Jerusalem, pwe üpwe apwünguk ikenan?” Paulus a silei pwe eli epwe ninniiló lón Jerusalem, me a pwal silei met epwe tongeni féri pwe epwe manaw, ina ren an tour ngeni Rom, me sópweló le afalafal. A apasa: “Üa tüngor pwe ei kapwüng epwe amwet ngeni Sisar.” Mwirin án Festus fós ngeni néún kewe souéúréúr, Festus a ereni Paulus: “Ka tüngor pwe om ei kapwüng epwe amwet ngeni ewe Sisar, iei popun kopwe fokun feila ren Sisar.” Minne Festus a apwúngaló, a seláni Paulus seni chón koputan kewe. Ekiseló mwirin, Paulus epwe nóm lón Rom, towau seni ekkewe chón Jus, iir mi mochen nieló.​—Föf. 25:6-12.

11. Ifa án Aisea we kapasen alúkúlúk eli Paulus a ekieki usun?

¹¹ Atun Paulus a witi an epwele sái ngeni Itali, eli a fen ekiekifichi usun án soufós Aisea we kapasen éúréúr ngeni ekkewe mi ú ngeni Jiowa. Iwe Jiowa a emmweni Aisea an epwe makkeei: “Oupwe pwüngüpwüngfengen, nge ousap fokun pwäk ngeni och. Oupwe pwal apwüngala och, nge esap fokun fis, pun Kot ailem.” (Ais. 8:10) Paulus a silei pwe Kot epwe álisi, ese mwáál a apéchékkúla le likiitú fán ekkewe weires epwele kúna.

12. Ifa féfférún Julius ngeni Paulus, me eli met Paulus a mirititi mwirin?

¹² Lón ewe ier 58, Paulus a poputá le sái ngeni Itali. Pokiten i emén chón kalapus, iwe  a nóm fán nemenien emén soufiun Rom itan Julius. Seni ena atun, Julius a tongeni filatá ika epwe féfféringaw ngeni are féfféréch ngeni. Iwe met a filatá? Sorotáán ewe rán atun ra ineiti fénú, “Julius a kirikiröch ngeni Paulus o mwüt ngeni an epwe feila o churi chiechian kewe.” Mwirin och fansoun, Julius a pwal mwo nge seláni manawen Paulus. Ifa usun? Ekkewe soufiu ra mochen nieló meinisin ekkewe chón kalapus mi nóm wóón ewe siip, nge Julius a akkaúlóór. Pwata? Pún a “mochen amanaua Paulus.” Ese mwáál Paulus a mirititi pwe Jiowa a néúnéú ena soufiu mi kirekiréch le álisi me túmúnú.​—Föf. 27:1-3, 42-44.

13. Ifa usun Jiowa a tongeni néúnéú chókkewe mi wor wiser?

¹³ Ifa ewe álillis sia angei? Jiowa a tongeni áeá an we ngún mi fel mi manaman le amwékútú ekkewe aramas mi wor wiser le apwénúetá met a mochen ika a tipeeú ngeni letipan. Nengeni met King Salomon a makkeei: “Leluken eman king a nom lepöün ewe Samol mi Lapalap. A emwenifetalei usun chök an afetala eu chanpupu ia a mochen afetalala ie.” (SalF. 21:1) Met weween ena? Aramas ra tongeni ttu eú warawar mi pu konik lón pwe repwe tongeni erikaló kusun ngeni ia ra mochen epwe kusuló ie. Pwal ina chék usun, Jiowa a tongeni áeá an we ngún mi fel le eriki ekiekin ekkewe néúwis pwe repwe féri letipan. Iwe atun a fis ena, ekkewe néúwis ra tongeni eáni ekkewe kefil epwe álisi néún Kot kewe aramas.​—Apépé ngeni Esra 7:21, 25, 26.

14. Me ren Föför 12:5, ié kewe sia tongeni iótekiir?

¹⁴ Met sia tongeni féri? Sia tongeni iótek “fänäsengesin ekewe king me ekewe nöüwis meinisin” lupwen ra pwúngúpwúng wóón met mi weneiti manawach Chón Kraist me ach angangen afalafal. (1 Tim. 2:1, 2; Ne. 1:11) Sia tongeni pwal fókkun ióteki pwiich kewe mi kalapus, usun met ekkewe popun Chón Kraist ra féri. (Álleani Föför 12:5; Ipru 13:3) Pwal och, sia tongeni ióteki ekkewe chón masen kalapus iir mi masa pwiich kewe. Sia tongeni tingormaú ngeni Jiowa an epwe emmweni ekiekin chókkana pwe repwe usun Julius me “kirikiröch” ngeni pwiich kewe mi kalapus.​—Föf. 27:3.

15-16. Ifa usun Jiowa a néúnéú Aristarkus me Lukas le álisi Paulus?

¹⁵ Ifa ewe álillis Paulus a angei? Atun án Paulus sái ngeni Rom, fán chómmóng, Jiowa  a néúnéú chienan kewe Chón Kraist le álisi. Sipwe pwóróus usun ekkóch me leir.

¹⁶ Rúúemén chienen Paulus kewe mi tuppwél, iter Aristarkus me Lukas, ra filatá le fiti lón an sái ngeni Rom. * Ewe Paipel ese affata pwe Jesus a pwonei ngeni Aristarkus me Lukas pwe repwe touréch ngeni Rom. Ina popun ra atolonga manawer lón feiengaw atun ra fiti ena sái mi efeiengaw. Nge ra tipemecheres le álisi Paulus. Lepwolen chék ar sái lón ewe mataw mi mélúmél, repwap silei pwe Jiowa epwe selániir. Iwe lupwen Aristarkus me Lukas ra fiti ewe siip me Seserea, ese mwáál, Paulus a iótek ngeni Jiowa seni letipan, me a kilisou ngeni ren ewe álillis a awora seni chienan kana rúúemén chón lúkú mi pwora.​—Föf. 27:1, 2, 20-25.

17. Ifa usun Jiowa a néúnéú ekkewe Chón Kraist lón ewe mwichefel le álisi Paulus?

¹⁷ Fán chómmóng, chienen Paulus kewe chón lúkú ra álisi atun an sái. Áwewe chék, lupwen ra ineiti ewe telinimw Siton, Julius a mut ngeni Paulus an epwe “feila o churi chiechian kewe pwe repwe ngeni mine a osupwang ren.” Me mwirin, lón ewe telinimw Puteoli, Paulus me chienan kewe ra ‘churi ekoch chon lükü Jesus mi tüngor ngeniir pwe repwe nonom rer lon ükükün eu wiik.’ Atun ekkewe Chón Kraist lón ekkena leeni ra awora osupwangen Paulus me chienan kewe, ese mwáál Paulus a atoto ngeniir watteen pwapwa, ren an apwóróusa ngeniir ekkewe pwóróus mi apéchékkúler. (Apépé ngeni Föför 15:2, 3.) Mwirin ar chiechifengen me apéchékkúlafengeniir, Paulus me chienan kewe ra sópweló ar sái.​—Föf. 27:3; 28:13, 14.

18. Met a amwékútú Paulus le kilisou ngeni Kot me péchékkúletá?

¹⁸ Atun án Paulus fetál ngeni Rom, ese mwáál a ekieki usun met ei a makkeei úlúngát ier ewe ngeni chón ena mwichefelin Rom: “Chomong ier üa fen mochen feila remi pwe üpwe churikemi.” (Rom 15:23) Iwe nge, ese fen ekieki pwe epwe toriir lón an kalapus. A ifan me péchékkúletáán lupwen a kúna án  chienan kana seni Rom witiwiti peen ewe al pwe repwe etiwato! “Lupwen Paulus a küneer, a kilisou ngeni Kot o letipan a fokun pöchökülela.” (Föf. 28:15) Nengeni pwe Paulus a kilisou ngeni Kot ren án chienan kewe souni. Pwata? Pún Paulus a mirititi pwe Jiowa a néúnéú chienan kewe Chón Kraist le álisi.

19. Usun met 1 Petrus 4:10 a apasa, ifa usun Jiowa a tongeni néúnéú kich le álisi chókkewe mi osupwangen álillis?

¹⁹ Met sia tongeni féri? Ka silei ika mi wor ié lón óm we mwichefel mi riáfféú ren samau are pwal ren ekkóch weires? Are neman a má seniir emén attongeer. Ika sia áteneki osupwangen emén, sia tongeni tingorei Jiowa an epwe álisikich le apasa are féri och mettóch mi fiti kirekiréch me tong fán iten eménna. Eli minne sia apasa are féri ina met epwe apéchékkúla pwiich kewe. (Álleani 1 Petrus 4:10.) * Chókkana sia álisiir, neman repwe lúkúlúksefál wóón án Jiowa ei pwon mi weneitiir, “Ngang üsap fokun likituk, üsap pwal tümwününgau ngonuk.” Ese mwáál, ena mettóch epwe fókkun apwapwaok!

20. Pwata sia tongeni apasa fán lúkúlúk: ‘Jiowa i ai Soualilis’?

²⁰ Sia pwal tongeni kúna weires, usun chék Paulus me chienan kewe. Nge sia silei pwe sia tongeni pwora pokiten Jiowa a nóm rech. A álisikich me ren Jesus me ekkewe chónláng. Pwal och, Jiowa a tongeni álisikich ren an néúnéú chókkewe mi wor wiser, ika a tipeeú ngeni letipan. Me lape ngenikich sia pwisin kúna lón manawach usun án Jiowa áeá an we ngún mi fel le amwékútú letipen néún kewe chón angang ar repwe álisi chiener kewe Chón Kraist. Ina minne sia tongeni usun chék Paulus le apasa fán lúkúlúk: ‘Jiowa i ai Soualilis, üsap fokun niuokus, met aramas repwe tongeni föri ngeniei?’​—Ipru 13:6.