1, 2. Fán ekkóch, eli met emén sáráfé mi angang ngeni Jiowa epwe ekieki, me menni emmwen ewe Paipel a awora?

 EMÉN nengngin lón Britain a ereni chienan we chón sukul Chón Kraist nengngin: “Tipei nge en mi fen tipachem pwe kosap lúkú Kot.” Emén Chón Kraist át lón Tois a makkeei: “Nei kewe sense ra ekieki pwe minne Paipel a apasa usun fférútáán mettóch meinisin, tutulap chék. Me ra chék ekieki pwe chón sukul ra lúkú pwe manaw a pwisin fisitá.” Emén Chón Kraist nengngin lón France a apasa: “Ekkewe sense lón ai we sukul ra máirú pwe mi chúen wor chón sukul mi lúkú Paipel.”

² Chómmóng aramas ikenái rese lúkú pwe Kot a férikichetá. Ika en emén sáráfé mi angang ngeni Jiowa are kákkáé usun i, eli fán ekkóch kopwe ekieki ifa usun kopwe ánnetatá pwe i ewe Chón Férikich. Ewe Paipel a álisikich le ekiekifichi me mirititi met sia rongorong are álleani. Án Kot we Kapas a erá: “Mirit epwe mamasok.” Ifa usun? Epwe álisuk le túmúnuk seni ekkewe esin ekiek ese pwúng me epwe apéchékkúla óm lúkúlúk wóón Jiowa.​—Álleani Än Salomon Fos 2:10-12.

3. Met sipwe pwóróus wóón lón ei lesen?

³ Ren an epwe péchékkúl ach lúkú Jiowa, a lamot ach sipwe silefichi  i. (1 Tim. 2:4) Iwe lupwen ka álleani ewe Paipel me néúch kewe puk, mi fókkun lamot óm kopwe mwo kaúló me ekieki met ewe a apasa. Achocho le weweiti met ewe ka álleani. (Mat. 13:23) Ika a ina usun napanapen óm káé, kopwe kúna chómmóng pisekin ánnet pwe Jiowa i ewe Chón Férikich me ewe Paipel a pop seni i. (Ipru 11:1) Sipwe ppii ifa usun sia tongeni féri ena.

4. Met emén mi lúkú evolution me emén mi lúkú pwe mi wor Chón Férikich ra lélléfengen wóón? Iwe, met a lamot oukich meinisin sipwe féri?

⁴ Neman emén epwe erenuk, “Ua lúkú evolution pún ekkewe scientist ra erá pwe mi pwúng. Pwe pwata kopwe lúkú Kot nge ese wor emén a kúna i?” ^[1] (Ppii ewe sópwósópwun pwóróus.) Chómmóng aramas, a ina usun ar ekiek. Pwúngún, ese wor emén leich a kúna Kot are kúna an fératá och mettóch. (Joh. 1:18) Nge ifa usun ekkewe aramas mi lúkú evolution? Iir ra pwal lúkú ekkewe mettóch rese tongeni kúna. Ese wor emén scientist are pwal ekkóch ra kúna án och sókkun ménúmanaw epwe wililó ngeni pwal eú sókkun. Áwewe chék, ese wor emén a kúna án emén snake are lipwároch epwe wililó ngeni och sókkun man ren choweán laion are elefán. (Hiop 38:1, 4) Iwe a lamot kich meinisin sipwe etittina ekkena mettóch, ekiekifichi, me filatá ika met ra wesewesen ánnetatá. Chómmóng aramas ra kúna ekkewe mettóch lón ei fénúfan are fán láng me ra “weweiti” pwe mi wor emén Kot. Ra “silei” pwe i ewe Chón Fératá, i emén mi manaman, me a chómmóng napanapan kewe mi amwarar.​—Rom 1:20.

5. Ikkefa ekkewe minen álillis ra tongeni álisikich le alapaaló ach silei usun férien Kot kewe?

⁵ Lupwen sia kúna ekkewe mettóch wóón fénúfan are fán láng me ekiekifichi usur, sia tongeni mirititi pwe iir meinisin ra ffér lón napanap mi amwarar. “Ren ach lükü sia tongeni weweiti” pwe mi wor emén Chón Fératá, inaamwo ika sise tongeni kúna. Sia mirititi pwe a fókkun múrinné napanapan me a fókkun tipachem. (Ipru 11:3, 27) Sia tongeni alapaaló ach silei usun ekkewe mettóch i a fératá ren ach álleani met ekkewe scientist ra kúna. Ekkóch me leir sia tongeni kúna me lón néúch kewe minen álillisin kútta pwóróus, ^[2] áwewe chék ewe video itelapan The Wonders of Creation Reveal God’s Glory, ekkewe brochure itelaper Was Life Created? me The Origin of Life​—Five  Questions Worth Asking, me ewe puk Is There a Creator Who Cares About You? Lón néúch kewe Awake! a wor pwóróusen ekkóch scientist me pwal ekkóch aramas mi áweweei pwata ra lúkú Kot iei. Me pwal ewe itelap “Was It Designed?” (Emén A Fératá?) a fós usun tichikin pwóróusen ekkóch man me pwal ekkóch mettóch wóón fénúfan me ifa usun scientist ra sótun áppirú napanaper.

6. Ifa usun ekkewe minen álillisin kúttafichi pwóróus repwe álisuk?

⁶ Emén Chón Kraist át 19 ierin lón Merika a kúna álillis seni ekkewe ruu brochure sia fen fósun. Iei alon: “Iir mi fókkun álilliséch ngeniei. Ina epwe fán engol me ruu ai ua káé ekkena brochure.” Emén nengngin lón France a makkeei: “Ua fókkun mwaar ren ekkewe lesen fán ewe itelap ‘Was It Designed?’! Ra pwáraatá pwe ekkewe sou tipachem neman ra tongeni áppirú napanapen ekkewe mettóch wóón fénúfan, nge sap minne epwe unusen léllé ngeni mesemesekkisin napanaper me fférúúr.” Semen me inen emén nengngin 15 ierin lón South Africa ra apasa pwe lupwen néúr na a álleani ekkewe Awake!, a kan akkomw álleani pwóróusen chókkewe mi áweweei pwata ra lúkú Kot iei. Ekkena puk ra tongeni pwal álisuk le kúna pwe mi wor emén Chón Fératá, me kopwe tongeni esilla me sú seni ekkewe káit mi chofona. Iwe, óm lúkú epwe péchékkúl me kopwe usun efóch irá ese tongeni kopái ren ásepwál mi péchékkúl pokiten a alóllóóletiw waran.​—Jer. 17:5-8.

7. Pwata Kot a mochen kopwe káé óm kopwe eéreni le “alefila lefilen mine a öch me mine a ngau”?

⁷ Mi wor ngawen ach sipwe eis ei esin kapas eis, ‘Pwata ua lúkú met Paipel a apasa?’ Ese fókkun ngaw. Jiowa ese mochen óm kopwe lúkú och mettóch pokiten chék ekkewe ekkóch ra lúkú. Nge a mochen kopwe káé óm kopwe eéreni le “alefila lefilen mine a öch me mine a ngau” pwe kopwe silei ewe Paipel me kúna pisekin ánnet mi ánnetatá pwe Paipel a pop seni i. Ika ka káé minne a mak lón Paipel, pwal ina péchékkúlelóón óm lúkú. (Álleani Ipru 5:14; 1 Timoty 2:4.) Eú alen óm kopwe silei ewe Paipel, ina óm kákkáé usun ekkewe lesen ka mochen alapaaló óm weweiti.

8, 9. (a) Ikkefa ekkewe lesen ekkóch ra pwapwaiti le kákkáé? (b) Ifa usun ekkóch ra kúna feiéch seni ar ekilonei minne ra álleani?

⁸ Ekkóch aramas ra pwapwaiti le káé usun ekkewe oesini lón Paipel. Are, neman ra mochen alélléfengeni met Paipel a apasa me met sou káé uruwo, scientist, are sou káéén pisekin lóóm lóóm ra apasa. Áwewe chék, katol masouen Keneses 3:15. Jiowa a atowu ena oesini mi fókkun aúchea mwirin chék án Atam me Efa we ú ngeni i me an we nemenem. Iei ewe áeúin oesini me lein ekkewe tepen oesini lón Paipel mi álisikich le weweiti ifa usun ewe Mwúún Kot epwe pwáraatá pwe án Kot nemenem a múrinné seni meinisin. Me epwe pwal pwáraatá ifa usun epwe amóeló meinisin riáfféú. Ifa usun kopwe káé masouen Keneses 3:15? Ka tongeni makkeetiw ekkewe wokisin seni Paipel mi tichiki ifa usun ei oesini epwe pwénúetá. Mwirin, ka tongeni ppii ineet ekkena wokisin ra mak me makkeretiw lón en me tettelin. Mwirin kopwe tongeni kúna pwe ekkewe chón makkeei Paipel ra manaw lón en me an fansoun, nge minne emén me emén iir ra makkeei a akkaffataaló ewe oesini. Ei mettóch a tongeni álisuk le mirititi pwe án Jiowa we manaman mi fel a ekkemmweniir.​—2 Pet. 1:21.

⁹ Emén pwiich lón Tois a mirititi pwe eú me eú ekkewe puk lón Paipel ra masou ren pwóróusen ewe Mwú “inaamwo ika usun 40 mwán ra makkeei. Pwal och, chómmóng leir rese manawppék me rese sissilefengeniir.” Emén pwiich lón Australia a káé eú lesen lón Ewe Leenien Mas minen December 1, 2013 me a kúna ifa usun ewe Pasofer a riri ngeni masouen Keneses 3:15 me ewe Messaia. Neminna a makkeei: “Ai káé ena mettóch a suuki mesei ai upwe kúna úkúkún amwararen Jiowa. Ua fókkun  ingeló ren an ekiekietá ei esin kókkót fán iten ekkewe chón Israel me an epwe pwénúetá lón manawen Jesus. Ua wesen kaúló me ekieki amwararen ena oesini, ewe mwéngéén Pasofer!” Pwata a ina usun meefien neminna? I a fókkun ekilonei met a álleani me a weweiti. An féri ena a álisi le apéchékkúlaló an lúkú me an riri ngeni Jiowa.​—Mat. 13:23.

10. Ifa usun wenecharen ekkewe chón makkeei Paipel a apéchékkúlaló ach lúkú ewe Paipel?

¹⁰ Pwal ekieki usun wenecharen ekkewe mwán mi makkeei ewe Paipel. Iir ra pwáraatá ewe enlet iteitan me rese niwokkus le féri ena. Ekkewe soumak lón ena atun, ra kan chék makkeei échún pwóróusen fénúer me néúr kewe sou emmwen. Nge néún Jiowa kewe soufós rese chék mak usun ekkewe mettóch mi múrinné chón Israel me néúr kewe king ra féri, nge pwal ekkewe mettóch mi ngaw ra féri. (2 Kron. 16:9, 10; 24:18-22) Ra pwal mwo nge fós usun pwisin ar kewe mwáál me mwáállin néún Kot kewe pwal ekkóch chón angang. (2 Sam. 12:1-14; Mark. 14:50) Emén alúwél lón Britain a erá: “Sise kan kúkkúna ena esin wenechar. Ach silei ena a alapaaló ach lúkúlúk pwe ewe Paipel a wesewesen pop seni Jiowa.”

11. Ifa usun ekkewe kapasen emmwen lón Paipel ra alúkúlúkúkich pwe Paipel a pop seni Kot?

¹¹ Lupwen aramas ra mut ngeni ewe Paipel an epwe emmweni manawer, ra kúna angangan mi múrinné lón manawer. Iwe, a alúkúlúkúúr pwe ewe Paipel a pop seni Kot. (Álleani Kölfel 19:7-11.) Emén nengngin lón Japan a makkeei: “Aua kúna enletin pwapwa lón ám famili lupwen aua apwénúetá met aua káé seni Paipel. A wor kinamwe, tipeeú, me tong.” Ewe Paipel a álisi chómmóng aramas ar repwe mirititi pwe ekkóch me lein ekkewe mettóch ra lúkú mi mwáál. (Kölf. 115:3-8) A emmweni aramas ar repwe lúkúlúk wóón Jiowa, ewe Kot mi unusen manaman, me a pwonei pwe manaw lón mwachkkan epwe fókkun múrinné. Iwe nge, ekkóch me lein chókkewe mi erá pwe ese wor Kot usun nge ra eáni kot mettóch lón fénúfan. Ekkóch ra erá pwe aramas ra tongeni ámúrinnééló nónnómun manaw lón mwachkkan, nge ach kúna minne ra fen féfféri a ffat pwe rese pwákini ekkewe osukosuken ei ótót.​—Kölf. 146:3, 4.

12, 13. Ifa usun sipwe fós ngeni ekkewe ekkóch usun férien Kot kewe are ewe Paipel?

¹² Lupwen ka fós ngeni ekkewe ekkóch usun férien Kot kewe are ewe Paipel, mi éch kopwe akkomw ppii met ra wesewesen lúkú. Chemeni pwe ekkóch mi lúkú evolution ra pwal lúkú pwe mi wor Kot. Ra erá pwe i a áeá evolution le fératá ménúmanaw meinisin. Ekkóch ra pwal lúkú pwe mi pwúng evolution pokiten ra asukula lón sukul. Pwal ekkóch rese chúen lúkú Kot pokiten ra letipengaw ren lamalam. Iwe, akkomw kopwe eisini ewe emén ika met a lúkú me pwata a lúkú ena. Mwirin, aúselingéch ngeni met a apasa. Ika ka féri ena, neman epwe tipemecheres le aúseling ngonuk.​—Tit. 3:2.

¹³ Ika emén a erenuk pwe ka umwes le lúkú pwe mi wor emén Chón Fératá, ifa usun kopwe pélúweni? Fán súfél tingorei an epwe áweweei ngonuk an ekiek ren ifa usun manaw a poputá. Ka tongeni erá pwe ika manaw a fisitá ren evolution, iwe a lamot pwe ewe áeféún cell epwe tufichin féri pwisin kapiin. Emén scientist mi káé pekin chemistry a erá pwe epwe lamot ngeni ena áeféún cell ekkeei mettóch, (1) och mettóch usun únúch pwe epwe túmúnú masouan, (2) ewe tufich an epwe angei péchékkúl me alamota, (3) pwóróus lón DNA a emmweni napanapan me mámmáárin, me (4) ewe tufich an epwe féri kapiin ewe pwóróus lón DNA. A pwal erá: “A mmen amwarar mesemesekkisin ekkewe mettóch mi wor manaw rer pwal mwo nge ekkewe sókkun ese chómmóng kifetir.”

14. Met sókkun áwewe mi mecheres ka tongeni áeá atun ka fós ngeni emén usun fisitáán manaw?

¹⁴ Lupwen ka fós ngeni emén usun fisitáán manaw, ka tongeni áeá áwewe mi mecheres,  usun chék aposel Paulus. Iei met a makkeei: “Iteiten imw aramas ra aüetä, nge Kot ewe mi aüetä mettoch meinisin.” (Ipru 3:4) A ffat pwe eú wesewesen imw a wor emén mi wisen anapanapa me aúetá. Nge ekkewe mettóch mi manaw ra fen kon tokorárá lap seni eú imw, iwe a ffat pwe mi wor emén mi wisen anapanaper me fériiretá. Ka pwal tongeni néúnéú néúch kewe puk. Emén Chón Kraist a fós ngeni emén alúwél ese lúkú pwe mi wor emén Kot. Neminna a ngeni ekkewe ruu brochure sia fen fósun, me ina epwe eú wiik mwirin, átena a erá, “Iei ua lúkú pwe mi wor Kot.” Ena alúwél a poputá le káé ewe Paipel, mwirin a wiliti emén pwiich.

15, 16. Met a lamot sipwe féri me mwen ach áweweei ngeni emén pwe ewe Paipel a pop seni Kot? Met a lamot sipwe chechchemeni iteitan?

¹⁵ Ika emén a tipemwaramwareiti ewe Paipel, ifa usun kopwe fós ngeni? Usun met sia fen erá, kopwe akkomw eisini met a lúkú, me ppii met a kan sani. (SalF. 18:13) Ika a sani pekin science, ereni ekkóch pwóróus lón Paipel mi pwáraatá pwe minne a apasa usun masouen fán láng me fénúfan mi chék pwúng iteitan. Ika a sani pekin uruwo, ka tongeni fós usun eú pwóróus mi mak lón puken uruwo me áiti ngeni ifa usun ewe Paipel a fen oesini usun fite fite ier me mwen an fis. Ekkóch aramas neman repwe aúseling ngonuk ika ka áiti ngeniir seni lón Paipel och mettóch mi tongeni ámúrinnééló manawer, áwewe chék ewe emmwen lón án Jesus we Afalafal Wóón ewe Chuuk.

¹⁶ Chechchemeni pwe kich sise mochen ánini ngeni aramas. Sia mochen ar repwe pwapwaiti ach pwóróusfengen me kákkáé ewe Paipel. Ina minne, fán súfél sipwe kapas eis ngeniir me aúselingéch ngeniir. Lupwen ka ereniir minne ka eáni lúkú, kopwe pwári súfél, ákkáeúin ika ewe emén a watte sonuk. Ika ka súféliti ekkewe ekkóch, neman repwe pwal mochen súfélituk. Repwe mwaar pwe ka eáni ekiek mi alóllóól usun minne ka eáni lúkú nge en chék emén kúkkún. Pwúngún, ika emén a mochen ánini ngonuk are eánuk atakirikir, ese lamot óm kopwe pwal pélúweni.​—SalF. 26:4.

17, 18. (a) Met a tongeni álisuk le apéchékkúla óm lúkú Paipel? (b) Menni kapas eis sipwe káé usun lón en lesen mwirin ei?

¹⁷ Neman kich sia silei ekkewe popun káit lón Paipel, nge a lamot sipwe sópweló le kákkáé pwe epwe péchékkúl ach lúkú. A lamot sipwe kúkkútta ekkewe pwóróus enlet mi alóllóól, usun ach kútta pisek aúchea mi monomonoló. (SalF. 2:3-6) Eú mettóch mi fókkun álilliséch kopwe féri pwe óm lúkú epwe péchékkúleló, ina óm álleani unusen Paipel. Neman kopwe sótun le álleani lón unusen eú ier. Ina met a álisi emén chónemmwen mi wisen sáifetál le akkarap ngeni Jiowa atun lesáráféén. Iei alon: “Eú mettóch a álisiei ai upwe lúkú pwe Paipel Kapasen Kot, ina ai álleani unusan. Ua kerán weweiti ekkewe pwóróus lón Paipel ua kákkáé atun ua fókkun kúkkún.” Kopwe pwal áeá ekkewe minen álillisin kúttafichi pwóróus mi kawor lón fósun fénúom pwe epwe álisuk le weweiti minne ka álleani. Neman ka tongeni áeá ewe Watchtower Library mi kawor lón DVD, Watchtower ONLINE LIBRARY, Watch Tower Publications Index, are ewe Research Guide for Jehovah’s Witnesses.

¹⁸ Ámi kana sam me in, a nóm remi ewe watteen tufich le álisi néúmi kewe le káé usun Jiowa. Iwe, ifa usun oua tongeni álisiir pwe epwe péchékkúl ar lúkú i? En lesen mwirin ei a fós usun ekkóch mettóch epwe tongeni álisuk le féri ena.