1. Ifa usun Jiowa a pwári pwisin i ngeni Moses? Pwata a lamot ena mettóch?

 LÓN eú atun, Kot a pwár ngeni Moses pwisin i ren an esile ngeni itan we me ekkóch napanapan kewe. Jiowa a tongeni menlapei an manaman are an tipachem, nge a fen akkomw menlapei an úméúméch me kirekiréch. * (Álleani Ekistos 34:5-7.) A lamot án Moses epwe silei ika Jiowa epwe álisi i. (Eks. 33:13) Ina minne, Jiowa a menlapei ekkewe napanap mi pwáraatá pwe a wesewesen mochen álisi néún kewe chón angang. Met meefiom ren óm silei pwe Jiowa a fókkun tongekich? Ei lesen epwe menlapei ewe napanap úméúméch are kirekiréch, weween án emén meefi riáfféún aramas me mochen álisiir.

2, 3. (a) Met a pwáraatá pwe a pwúkún nóm ren aramas ewe napanap kirekiréch me memmeefin tong? (b) Pwata kopwe mochen silei met ewe Paipel a apasa usun kirekiréch me tong?

² Jiowa emén mi kirekiréch me tongei aramas, me aramas ra ffér lón pwisin napanapan. Ina popun, mi pwúkún nóm ren aramas ewe napanap ar repwe chúngú ekkewe ekkóch. Pwal  mwo nge chókkewe rese silei Jiowa ra kan pwári kirekiréch me tong. (Ken. 1:27) Mi wor chómmóng pwóróusen aramas lón Paipel iir mi pwári tong. Áwewe chék, ren án Salomon epwe silei ika ié me lein ekkewe rúúemén fefin minnekká néún ewe ménúkol, a sótuniir ren an erá pwe epwe pékúfesenni ewe ménúkol. Ewe minnekká néún ewe ménúkol, a fókkun tongei, ina pwata a tingormaú ngeni ewe king an epwe chék mut ngeni pwal ewe emén fefin an epwe néúni ewe ménúkol. (1 King 3:23-27) Pwal eú pwóróus usun tong, ina pwóróusen néún Farao we fépwúl. Lupwen a kúna ewe ménúkol Moses, a tepereni pwe i semiritin Ipru me itá úrúrún epwe ninniiló. Nge “a tongei,” me a filatá an epwe túmúnú pwe néún.​—Eks. 2:5, 6.

³ Pwata a lamot ach sipwe alapaaló ach silei usun kirekiréch me tong? Pún Jiowa a mochen ach sipwe áppirú i. (Ef. 5:1) Inaamwo ika sia fférútá ren ewe tufichin pwári kirekiréch me tong, nge pokiten sise unuséch, iwe sia kan chék ekieki pwisin kich. Fán ekkóch eli ese mecheres ach sipwe filatá ika sipwe álisi aramas are ekieki chék pwisin kich. Met a tongeni álisikich le alapaaló ach ekieki ekkewe ekkóch? Akkomw, sipwe káé ifa usun Jiowa me ekkewe ekkóch ra pwári kirekiréch me tong. Oruuan, sipwe ppii ifa usun sipwe tongeni áppirú án Kot kirekiréch me tong me pwata a éch ngenikich ach sipwe féri ena.

4. (a) Pwata Jiowa a tinaló ekkewe chónláng ngeni Sotom? (b) Met sia tongeni káé seni pwóróusen án Lot famili?

⁴ Lón ewe Paipel a wor chómmóng pwóróusen án Jiowa pwáraatá kirekiréch me tong ngeni aramas. Áwewe chék, ekieki usun féfférún ngeni Lot. Lot emén aramas mi pwúng me “a fokun riaföü” ren ekkewe aramas mi ngaw lón Sotom me Komora. Ekkena aramas rese súféliti Jiowa, iwe a apwúngaló pwe a fich ngeniir ar repwe ninniiló. (2 Pet. 2:7, 8) Jiowa a tinaló ekkewe chónláng ren Lot me éúréúra pwe epwe kataló Sotom me Komora me a lamot an epwe sú. Ewe Paipel a apasa: “Nge lupwen Lot a mang, ekewe mwän [ekkewe chonlang] ra turufi pöün pwal pöün pwülüan me nöün kewe ruoman föpwül o aweinerewu lükün ewe telinimw, pun ewe Samol mi Lapalap a ümöümöch ngeniir.” (Ken. 19:16) Jiowa a weweiti nónnómun Lot, iwe sia pwal lúkúlúkú pwe I epwe weweiti ese lifilifil menni weires epwe torikich.​—Ais. 63:7-9; Jas. 5:11; 2 Pet. 2:9.

5. Ifa usun án Kot we Kapas a áiti ngenikich ach sipwe pwáraatá tong me kirekiréch?

⁵ Jiowa a pwal áiti ngeni néún kewe aramas ar repwe pwáraatá kirekiréch me tong. Ekieki usun eú me lein ekkewe allúk Kot a ngeni Israel. Ika emén a paaro moni seni emén, iwe ewe chón mutawu ewe moni epwe tongeni angei seni ewe chón paaro úfan we pwe epwe eú minen alúkúlúk pwe ewe chón paaro epwe omusa an we liwinimmang. (Álleani Ekistos 22:26, 27.) Nge a  lamot án ewe chón mutawu epwe eliwini ngeni ewe chón paaro úfan we me mwen tuputiwen ewe akkar pwe epwe wor pwélúpwélún lepwin. Emén ese kirekiréch me tong neman esap mochen eliwini ewe úf, nge Jiowa a áiti ngeni néún kewe aramas ar repwe kirekiréch me tongei aramas. Ifa ewe kapasen emmwen ei allúk a áiti ngenikich? Sisap fókkun tunaló osupwangen pwiich Chón Kraist. Ika mi wor ach tufich le awora álillis ngeni chiechiach Chón Kraist mi nóm fán weires, iwe sia mochen álisiir.​—Kol. 3:12; Jas. 2:15, 16; álleani 1 Johannes 3:17.

6. Met sia tongeni káé seni án Jiowa kirekiréch me tongei ekkewe chón Israel mi tipis?

⁶ Jiowa a kirekiréch me tongei ekkewe chón Israel pwal mwo nge lupwen ra tipis ngeni. Paipel a apasa: “Ewe Samol mi Lapalap än ar kewe lewo we Kot a chök sopwela le tinala nöün chon künö pwe repwe uwei an kapasen fön ngeniir, pun a tongei nöün aramas me imwan we imwenfel.” (2 Kron. 36:15) Pwal ina chék usun, mi lamot sipwe kirekiréch me tongei ekkewe resaamwo silei Jiowa, chókkewe eli repwe tongeni aier me wiliti chiechien Kot. Jiowa ese mochen án emén epwe ninniiló lón ewe ránin kapwúng epwele war. (2 Pet. 3:9) Ina minne, lón ei atun mi chúen wor fansoun, sia mochen esilefetálei án Kot we kapasen éúréúr ren úkúkún ach tufich me álisi chómmóng le kúna feiéch seni án Kot kirekiréch me tong.

7, 8. Pwata ewe famili a lúkú pwe Jiowa a pwáraatá an kirekiréch me tongeer?

⁷ Lón ei fansoun, chómmóng néún Jiowa kewe aramas ra fen kúna an kirekiréch me tong. Áwewe chék, lón ewe fénú itan Bosnia, lefilen ekkewe ier 1992 ngeni 1995, sókkopaten einang ikena ra maunfengen me nifengeniir. Eú famili me néúr we át 12 ierin sia eita ngeni Milan, ra nónnóm ikena. Milan, pwiin we, me seman kewe me inan, me pwal ekkóch Chón Pwáraatá ra sái wóón bus seni Bosnia ngeni Serbia. Repwe lo fiti eú mwichelap, me ikena ie, semen me inen Milan kewe repwe papatais. Iwe lupwen ra tori ewe kiá lefilen Bosnia me Serbia, ekkóch soufiu ra silleni pwe ena famili iir seni pwal eú einang, ra ereniir ar repwe tétiw me wóón ewe bus. Mwirin, ra mut ngeni pwiich kewe lusun wóón ewe bus ar repwe sópweló ar sái. Lón úkúkún ruu rán, ekkena soufiu ra amwéchaatiw ena famili. Iwe, ewe emén soufiu a kéri néún we meilap me eisini ika met repwe féri ngeni ena famili. Chón ena famili ra chék úkkúútá únúkkúr me ra tongeni rongorong án ewe meilap apasa, “Oule chék uweireló me pekiireló!”

⁸ Atun ekkewe soufiu ra fósfengen, rúúemén mwán ra fós ngeni ena famili nge ena famili ese sissileer. Ra mwéngúnúngún ngeniir pwe pwal iir Chón Pwáraatá Jiowa me pwiir kewe wóón ewe bus ra apwóróusa ngeniir met a fis. Ekkena rúúemén mwán ra ereni Milan me pwiin we ar repwe fitiireló wóón waar we tarakú epekin ewe kiá, pwe ekkewe soufiu rese kan cheki néún ekkewe semirit taropween sái. Mwirin ra pwal ereni ekkewe sam me in ar repwe fetáleló lúkúnúppen ewe ofes me repwe chék chufengen me kiánin ewe fénú me ewe epek. Milan a fókkun niwokkus, ese silei ika epwe fen takir are fen kechiw. Seman kewe me inan ra eis, “Ámi lúkú nge repwe chék mut ngenikem ám aupwe ló seniir?” Nge lupwen ra fetáleló, usun  itá ekkewe soufiu rese pwal mwo nge kúner. Milan me pwiin we ra chufengensefál me semer kewe me iner lepekin ewe kiá. Iwe, ra sópweló ar sái le ló fiti ewe mwichelap. Ra lúkúlúk pwe Jiowa a fen pélúweni ar kewe iótek! Sia silei seni Paipel pwe esap iteitan Jiowa a kan angolong le túmúnú néún kewe aramas. (Föf. 7:58-60) Nge iei met Milan a erá ren minne a fis ngeniir: “Me rei, pwe usun itá ekkewe chónláng ra achúúnaaló mesen ekkewe soufiu me Jiowa a selánikem.”​—Kölf. 97:10.

9. Met meefien Jesus usun ewe pwiin aramas mi tapwei? (Ppii ewe sasing lepoputáán ei lesen.)

⁹ Jesus i eú leenien áppirú mi fókkun múrinné ren an kirekiréch me tong. A tongei ekkewe aramas lupwen a kúna pwe “ra nom lon watten osukosuk me weires usun sip kana esap wor nöür chon mas.” Iwe, met a féri? “A popuetä le afalafala ngeniir chomong mettoch.” (Mat. 9:36; álleani Markus 6:34.) Nge ekkewe Farisi ra sókkóló pwe rese kirekiréch me tongei aramas me rese mochen álisiir. (Mat. 12:9-14; 23:4; Joh. 7:49) Ka usun Jesus, me fókkun mochen álisi aramas me áiti ngeniir usun Jiowa?

10, 11. Itá a fich pwe iteitan sipwe pwári kirekiréch me tong? Áweweei.

¹⁰ Esap itá weween nge iteitan a fich ach sipwe pwáraatá kirekiréch me tong. Áwewe chék, neman King Saul a ekieki pwe a pwári kirekiréch me tong lupwen ese nieló Akak, ewe kingen Amalek mi oputa néún Kot kewe aramas. Saul ese pwal nieló meinisin néún chón Amalek kewe man. Nge Jiowa a ereni Saul pwe epwe nieló meinisin ekkewe chón Amalek fitifengen me néúr kewe man meinisin. Pokiten King Saul a álleasolap, iwe a péút seni án Jiowa chen. (1 Sam. 15:3, 9, 15) Jiowa ewe Soukapwúng mi pwúng. A tongeni álleani masouen letipen aramas me a silei ineet a fich an esap pwáraatá kirekiréch me tong. (KölK. 2:17; Is. 5:11) Ekiseló chék, Jiowa epwe apwúngú meinisin chókkewe mi álleasolapa. (2 Tes. 1:6-10) Esap ina ewe atun Jiowa epwe pwáraatá kirekiréch me tong ngeni aramas mi ngaw. Iwe nge, ren an nireló, a pwári an kirekiréch me tongei chón pwúng, iir kewe epwe amanawer.

¹¹ Pwúngún, esap wisach ach sipwe apwúngaló ié kewe repwe kúna manaw me ié kewe repwe máló. Nge a lamot sipwe fen féri úkúkún ach tufich lón ei fansoun le álisi aramas. Ifa usun sipwe tongeni pwári ach kirekiréch me tong ngeni aramas? Ikkeei ekkóch mettóch sia tongeni féri.

12. Ifa usun kopwe pwári kirekiréch me tong lón féfférum ngeni ekkewe ekkóch?

¹² Álilliséch rán me rán. Jiowa a mochen pwe Chón Kraist repwe tongei me kirekiréch ngeni chón órur me chiener kewe Chón Kraist. (Joh. 13:34, 35; 1 Pet. 3:8) Iei eú weween kirekiréch me tong, ina “ach eti aramas lón ar riáfféú.” Emén mi pwári kirekiréch me tong a achocho le álisi ekkewe mi nóm fán weires. Ina minne, sipwe kútta alen ach sipwe álisi aramas, neman ren ach ereniir pwe sia mochen ataweer.​—Mat. 7:12.

13. Met néún Kot kewe aramas ra féri atun feiengaw watte?

 ¹³ Fiti angangen álillis lón feiengaw watte. Lupwen sia kúna án aramas riáfféú pokiten feiengaw watte seni taifun, chchechin fénú, séén me metakkan, sia mochen pwár ngeniir kirekiréch me tong. Néún Jiowa kewe aramas ra silleló ren ar álilliséch lón ekkena esin fansoun. (1 Pet. 2:17) Ekieki usun emén pwiich fefin lón Japan, seni ewe leeni mi ta ren eú chechchechin fénú me ló watte lón ewe 2011. A apasa pwe a “fókkún apéchékkúla me oururu letipan” an kúna ekkewe chón álillis mi feito seni sókkopaten leeni lón Japan me pwal ekkóch fénúen ekis pwe repwe férsefáli imwer kewe me ekkewe Leenien Mwich. A pwal apasa: “Minne a fis a álisiei le mirititi pwe Jiowa a tongekich, me chienach kewe Chón Pwáraatá ra tongefengeniir. Chómmóng pwiich kewe wóón unusen fénúfan ra iótek fán item.”

14. Ifa usun ka tongeni álisi ekkewe mi semmwen me chinnap?

¹⁴ Álisi ekkewe mi semmwen me chinnap. Lupwen sia kúna aramas mi riáfféú ren semmwen me chinnap, sia tongeer. Sia áneánei ewe fansoun epwe móróló ekkeei osukosuk meinisin, ina popun sia ióteki warotoon án Kot we Mwú. Nge ren mwo iei, sia féri úkúkún ach tufich le álisi ekkewe mi semmwen me chinnap. Emén sou mak a makkeei met a fis lón eú rán lupwen inan we mi chinnap a limengaweiti. A úri inan na ewe semwenin tupwu itan Alzheimer. Lupwen inan na a chúen limeti limengawan, emén a fichifich wóón asaman we. Iir rúúemén  fefin Chón Pwáraatá mi kan chuchchuuri. Ra eisini ika ra tongeni álisi. Ewe chinnap a erá: “A mmen assaw, nge, ewer.” Iwe ra álisi le limeti limengawan. Mwirin ra ffér ngeni únúman tea me akkaasoos ngeni. Néún ewe chinnap we át a fókkun kilisou ngeniir me apasa pwe ekkewe Chón Pwáraatá ra “apwénúetá minne ra kan eáni afalafal.” Óm kirekiréch me tongei ekkewe mi semmwen me chinnap a kan achchúnguk le féri úkúkún óm tufich pwe kopwe álisiir?​—Fil. 2:3, 4.

15. Ifa usun ach angangen afalafal a álisi aramas?

¹⁵ Álisi aramas le silei Jiowa. Ach asukula aramas usun Kot me Mwúún we, ina ewe nampa eú mettóch sia tongeni féri ren ach sipwe álisiir. Pwal eú, sia tongeni álisiir le kúna pwe ar álleasochisi án Jiowa kewe allúk a múrinné fán iter. (Ais. 48:17, 18) Ewe angangen afalafal ina eú mettóch mi fókkun múrinné lón ach asamolu Jiowa me pwári kirekiréch me tongei aramas. Ka tongeni alapaaló óm fiti ewe angangen afalafal?​—1 Tim. 2:3, 4.

16. Ifa usun sia feiéch lupwen sia pwári kirekiréch me tong?

¹⁶ Sousile lón napanapen ekiekin aramas ra erá pwe ach pwári kirekiréch me tong a tongeni álisatá péchékkúlen inisich me amúrinnéló ach riri ngeni aramas. Lupwen sia álisi ekkewe mi riáfféú, epwe alapaaló ach pwapwa me ápilúkúlúkéch, nge epwe ekisaaló tipitipingaw me ekiek ese pwúng. Óm pwáraatá kirekiréch me tong a échituk. (Ef. 4:31, 32) Lupwen tong a amwékútúkich le álisi aramas, sia eáni eú mwelien letip mi múrinné pokiten sia silei pwe sia akkapwénúetá met Jiowa a mochen ach sipwe féri. Kirekiréch me tong epwe álisikich le wiliti chiechi mi múrinné me apwénúetáéchú wisach wisen sam me in me wisen mi pwúpwúlú. Pwal och, chókkewe mi kirekiréch me tongei aramas ra kan angei álillis lupwen a lamot ngeniir.​—Álleani Mateus 5:7; Lukas 6:38.

17. Pwata ka mochen kopwe emén mi kirekiréch me tong?

¹⁷ Ikaamwo ach pwári kirekiréch me tong a échitikich, nge ewe ákkáeúin popun ach pwári ekkena napanap pwe sia mochen áppirú Jiowa me elingaaló I. Kirekiréch me tong ra pop seni Jiowa. (SalF. 14:31) I a isetiw eú leenien áppirú mi fókkun múrinné ngenikich. Ina minne, sipwe féri úkúkún ach tufich le áppirú Kot ren ach pwáraatá kirekiréch me tong. Iwe, sipwe pacheéchfengen me pwiich kewe chón lúkú me ririéch ngeni pwal ekkóch aramas.​—Kal. 6:10; 1 Joh. 4:16.