1. Eli met chienach chón angang are chón sukul repwe eisinikich?

 MET meefiom atun emén chienom chón angang are chienom chón sukul a eisinuk ussun óm lúkú? Ka pireir? Lape ngenikich sia ina ussun. Nge minne ra eáni kapas eis, eli epwe álisikich le weweiti met ra wesewesen ekieki are lúkú, iwe me ikena ie epwe ámecheresi ach sipwe ereniir ussun ewe kapas allim. Iwe nge fán ekkóch, emén a tongeni eáni eú kapas eis pokiten ese tipeeú ngeni met sia eáni lúkú are a chék mochen ánini ngenikich. Ra kan ina ussun pokiten ra rong pwóróus ese pwúng ussun met sia lúkú. (Föf. 28:22) Pwal och, sia nóm lón “ekewe ränin lesopolan,” lón ei atun chómmóng aramas ra tipeférea me pwal mwo nge “lingeringerikai.”—2 Tim. 3:​1, 3.

2. Pwata sia mochen pwáári ewe napanap tipepwetete?

² Eli kopwe ekieki, ‘Ifa ussun úa tongeni pwáári kirekiréch me mosonoson atun emén a mochen ánini ngeniei wóón met úa lúkú?’ Tipepwetete a tongeni álisuk. Emén mi tipepwetete ese kan mwittir song, nge a tongeni nemeni pwisin i atun emén a turunufasa are atun ese kon silei ifa ussun epwe pélúweni eú kapas eis. (SalF. 16:32) Iwe nge, eli ka meefi pwe a mecheres óm kopwe apasa lap seni óm féri. Ifa ussun ka tongeni ámááraatá ewe napanap tipepwetete are mosonoson? Ifa ussun ka tongeni pélúweni emén fán mosonoson atun a sótuni óm lúkú? Me iká en emén sam are in, ifa ussun ka tongeni álisi noum kewe le káé ifa ussun repwe fós fán mosonoson atun ra penaatá minne ra lúkú? Sipwe ppii.

3. Pwata sia tongeni erá pwe tipepwetete are mosonoson esap ina esissillen án emén apwangapwang nge fen an péchékkúl? (2 Timoty 2:​24, 25)

³ Ewe napanap tipepwetete are mosonoson, esap ina esissillen án emén apwangapwang, nge fen ina esissillen an  péchékkúl. Ren án emén epwe chék kinamwe atun a nóm lón eú osukosuk, a lamot an epwe péchékkúl. Tipepwetete, ina eú me lein “uwaan ewe ngún mi fel.” (Kal. 5:​22, 23, NW) Ewe kapasen Krik Paipel a néúnéú ren ewe kapas “tipepwetete,” fán ekkóch, a áweweei ussun emén oris mi mwacho nge a fesireló. Anchangei ussun emén oris mi wiliiti emén oris mi mosonoson. Inaamwo iká a wiliiti emén mi mosonoson, nge a chúen péchékkúl. Iwe nge, ren kich aramas, ifa ussun sia tongeni ámááraatá tipepwetete nge pwal chúen aramas mi péchékkúl? Sise tongeni féri ena wóón pwisin ach. A lamot ach sipwe tingorei Kot an we ngún mi fel pwe epwe álisikich le ámááraatá ena napanap mi aúchea. A chómmóng chókkewe mi káé ar repwe eáni tipepwetete. Áwewe chék, chómmóng chienach kewe Chón Kraist ra fós fán mosonoson atun aramas ra ánini ngeniir. Me ena mettóch a álisi ekkóch aramas le eáni ekiek mi múrinné ussun Chón Pwáraatá Jiowa. (Álleani 2 Timoty 2:​24, 25.) Ifa ussun kopwe ámááraatá tipepwetete pwe epwe ina eú napanap mi múrinné kopwe eáni? 

4. Met sia tongeni káé ussun tipepwetete seni pwóróusen Aisek?

⁴ A chómmóng ekkewe pwóróus lón Paipel mi pwáári aúchean ewe napanap tipepwetete. Áwewe chék ren pwóróusen Aisek. Atun a nóm Kerar lón fénúen ekkewe chón Filistia, chókkana mi lólówóiti ra ireeló ekkewe chénúttu néún seman we kewe chón angang ra ttu. Aisek ese ánini ngeniir, nge iir me chón an we famili ra fen mwékút ngeni pwal eú leeni mi towaw me ra ttu pwal ekkóch chénúttu. (Ken. 26:​12-18) Nge ekkewe chón Filistia ra erá pwe pwal ar ewe konik lón ekkewe chénúttu. Ikáámwo ina, nge Aisek a chék kinamwe ngeniir. (Ken. 26:​19-25) Met a álisi Aisek an epwe chék mosonoson pwal mwo nge atun ekkewe ekkóch ra fókkun mochen asonga? Ese wor tipemwárámwár pwe a káé seni án seman kewe me inan leenien áppirú. A káé chómmóng lesen seni án Eperiam pwáári kinamwe, me án Sara “tipemecheres o lukpwetete.”—1 Pet. 3:​4-6; Ken. 21:​22-34.

5. Menni pwóróus mi pwáári pwe sam me in Chón Kraist ra tongeni áiti ngeni néúr kewe aúchean ewe napanap tipepwetete?

⁵ Ámi kana sam me in Chón Kraist, oupwe lúkúlúk pwe oua pwal tongeni asukula ngeni néúmi kewe aúchean ewe napanap tipepwetete. Áwewe chék ren pwóróusen Maxence, 17 ierin. A kúkkúna ekkewe aramas mi nisossong lón an we leenien sukul me lón ewe angangen afalafal. Seman kewe me inan ra mosonottam le álisi le ámááraatá tipepwetete. Ra apasa, “Iei Maxence a weweiti pwe a mecheres ngeni emén an epwe mwittir song are mochen kawet, nge emén mi péchékkúl letipan a tongeni nemenifichi pwisin i.” Iei Maxence a káé an epwe emén mi mosonoson.

6. Ifa ussun iótek a tongeni álisikich le émúrinnéló ach pwáári tipepwetete?

⁶ Met sia tongeni féri atun aramas ra asongakich, áwewe chék atun emén a pweni iten Kot we are turunufasa ewe Paipel? A lamot ach sipwe tingorei Jiowa an we ngún mi fel me an we tipáchem pwe sipwe pélúweni aramas fán pwetete. Nge ifa ussun iká mwirin sia esilla pwe sise pélúweni emén lón ewe napanap itá úrúrún sipwe pélúweni lón? Sia pwal tongeni iótek sefál ussun ena mettóch me ekieki ifa ussun sia tongeni lipwákéchúló mwirin. Iwe, Jiowa epwe fang ngenikich an we ngún mi fel pwe sipwe tongeni nemenifichi ach song me pwáári tipepwetete.

7. Ifa ussun ach chechchemeni ekkóch wokisin lón Paipel epwe álisikich le nemenifichi ach kapas me féffér? (Än Salomon Fos 15:​1, 18)

⁷ Ekkóch wokisin lón Paipel ra tongeni álisikich le nemenifichi ach kapas atun sia nóm lón  osukosuk. Án Kot we ngún mi fel a tongeni álisikich le chemeni ekkena wokisin. (Joh. 14:26) Áwewe chék, ekkewe kapasen emmwen lón ewe puken Än Salomon Fos ra tongeni álisikich le eáni tipepwetete. (Álleani Än Salomon Fos 15:​1, 18.) Ena puk lón Paipel a pwal pwáári múrinnéén ach chék eáni kinamwe atun sia nóm lón eú osukosuk.—SalF. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

8. Pwata a lamot ach sipwe ekieki met a efisi án emén kapas eis ngenikich ussun ach lúkú?

⁸ Mirit a pwal tongeni álisikich. (SalF. 19:11) Emén mi mirit a pwáári an nemenifichi pwisin i atun a kúna sóssótun an lúkú. Fán chómmóng lupwen aramas ra kapas eis ngenikich, rese pwal erenikich ewe popun ra eáni ena kapas eis. Ina popun, me mwen ach sipwe pélúweni, mi éch sipwe weweiti pwe eli sisap silei met a amwékútú ena emén an epwe eáni ena kapas eis.—SalF. 16:23.

9. Ifa ussun Kition a pwáári mirit me tipepwetete lón an pélúweni ekkewe re Efraim?

⁹ Ekieki ussun féfférún Kition ngeni ekkewe re Efraim. Fán song ra eisini iká pwata ese kériir ar repwe fiti le maun ngeni chókkewe mi oputa chón Israel. Nge met wesewesen popun ra fókkun song? Ese lifilifil met popun ra song, nge Kition a súféliti meefier me a mirit le pélúweniir  fán pwetete. Ewe Paipel a áiti ngenikich pwe lupwen a pélúweniir lón ena esin napanap, iwe “ar song a kisikisitiu.”—Souk. 8:​1-3.

10. Met epwe álisikich le silei ifa ussun sipwe pélúweni chókkewe mi eisinikich ussun ach lúkú? (1 Petrus 3:15)

¹⁰ Eli emén chienach chón angang are chón sukul a eisinikich pwata sia álleasochisi án Paipel kewe allúk. Iwe, sipwe fókkun achocho le áweweei popun sia lúkú pwe án emén álleasochisi án Paipel kewe allúk ina ewe mi fókkun múrinné seni meinisin. Nge sipwe pwal súféliti meefian. (Álleani 1 Petrus 3:15.) Ina minne, a lamot ach sipwe ekieki pwe popun an eáni ewe kapas eis, esap an epwe esiitakich, nge fen ina alen ach sipwe weweiti met mi aúchea me ren. Ese lifilifil popun an eáni eú kapas eis, nge sipwe pélúweni fán mosonoson me kirekiréch. Eli minne sia pélúweni ngeni a tongeni amwékútú le ekiekiéchú minne a pwisin eáni lúkú. Pwal mwo nge iká napanapen an kapas eis ussun mi turunufasekich are esiitakich, sipwe achocho le pélúweni fán kirekiréch.—Rom 12:17.

11-12. (a) Met a lamot sipwe akkomw ekieki mwen sipwe pélúweni eú kapas eis mi weires? (Pwal ppii ewe sasing.) (b) Áweweei ifa ussun án emén eáni kapas eis a tongeni suuki ewe alen pwóppwóróusfengen.

¹¹ Iká emén chienach chón angang a eisinikich iká pwata sise féri apwapwaan uputiw, iwe ekieki ei: A eáni ena kapas eis pokiten a ekieki pwe ese mumutá ngenikich ach sipwe féri met mi apwapwakich? Are eli a ekieki pwe pokiten sise féri apwapwaan uputiw, iwe sipwele atai ewe tipeeú lefilach me chienach kewe chón angang? Eli sipwe akkomw apúnga chienach na chón angang ren an ekieki ussun ekkewe ekkóch me alúkúlúkú ngeni pwe sia pwal mochen an epwe chék wokkor kinamwe lón ach leenien angang. Ach féri ena, eli epwe suuki ngenikich alen ach sipwe pwóróusfengen fán kinamwe wóón met ewe Paipel a apasa ussun apwapwaan uputiw.

¹² Sia pwal tongeni féri ena atun ekkewe ekkóch ra eisinikich ekkóch kapas eis mi weires. Emén chienach chón sukul eli epwe apasa pwe itá ekkewe Chón Pwáraatá Jiowa repwe siwili ekiekiir ussun ewe féfférún sikepwach lefilen mwán me mwán, fefin me fefin. A erá ena pokiten an ese unusen weweiti ekiekin Chón Pwáraatá Jiowa ussun ena féffér? Are eli pokiten a wor chiechian are aramasan mi eáni ena féffér? A ekieki pwe sise tongei ekkena esin aramas? Eli epwe lamot ach sipwe alúkúlúkú ngeni pwe sia tongei aramas meinisin me sia súféliti án emén me emén pwúúng le féri kefil. b (1 Pet. 2:17) Iwe, eli sia tongeni ereni met ewe Paipel a apasa me ifa ussun ach álleasochisi a álisikich le kúna pwapwa lón manawach.

13. Ifa ussun ka tongeni álisi emén mi esiita óm lúkú Kot?

¹³ Lupwen emén ese fókkun tipeeú ngenikich, sisap mwittir ekieki pwe sia silei met a eáni lúkú. (Tit. 3:2) Áwewe chék, ifa ussun iká chienom chón sukul a esiita óm lúkú Kot? Kopwe itá ekieki pwe i a fókkun lúkú me fókkun silei ewe afalafal ussun evolution? Ren enletin, eli a chék apasa met a fen rongorong seni ekkewe ekkóch. Ka tongeni álisi chienom na an epwe ekieki och mettóch lap seni óm kopwe fen ánini ngeni wóón ewe afalafal ussun evolution. Eli ka tongeni tiin ngeni eú link mi nóm wóón jw.org ussun férien Kot kewe. Eli mwirin epwe sani ámi oupwe pwóróusfengen wóón eú lesen are eché video mi nóm wóón jw.org. Iká ka pwáári súfél, eli epwe álisi le mochen káé met ewe Paipel a apasa.

14. Ifa ussun Niall a áeá ach we website le álisi emén chienan chón sukul le weweiti eú ekiek ese pwúng ussun Chón Pwáraatá Jiowa?

¹⁴ Emén át itan Niall a áeá ach we website le  pwáári pwe ese pwúng met ekkóch aramas ra eáni ekiek ussun Chón Pwáraatá Jiowa. A erá pwe emén chienan chón sukul a kan ereni pwe ese lúkú pekin science pokiten a lúkúlúk wóón ewe Paipel. Me ren chienan na, ewe Paipel ina eú puk mi masou ren túttúlap. Lupwen chienen Niall na ese mut ngeni an epwe áweweei ngeni met a eáni lúkú, iwe Niall a áiti ngeni ewe kinikin “Science and the Bible” mi nóm wóón jw.org. Mwirin, Niall a esilla pwe chienan na a álleani ewe pwóróus, me i a tongeni fós ngeni wóón ifa ussun manaw a poputá. Eli a pwal fis ngonuk ena.

15. Ifa ussun ekkewe sam me in ra tongeni álisi néúr kewe ar repwe fós fán mosonoson atun chiener kewe ra sótuni ar lúkú?

¹⁵ Ekkewe sam me in ra tongeni áitiéchú ngeni néúr kewe ifa ussun repwe fós fán mosonoson atun ekkóch ra sótuni ar lúkú. (Jas. 3:13) Ekkóch sam me in ra féri asóssót atun ar famili fel. Ra ekieki ekkóch mettóch mi tongeni ppiitá lón sukul, iwe ra pwóróusfengen me pwomweni met néúr kewe repwe féri me áiti ngeniir ifa ussun repwe fós fán mosonoson me kinamwe.—Ppii ewe pwóór “ Asóssót A Tongeni Álisi Óm Famili.”

16-17. Ifa ussun ewe fansoun asóssót a tongeni álisi ekkewe sáráfé?

¹⁶ Asóssót a tongeni álisi ekkewe Chón Kraist le alúkúlúkú ngeni pwisin iir me áweweei ngeni ekkewe ekkóch met ra eáni lúkú. Wóón ewe jw.org a kapachelong lón ekkewe lesen “Young People Ask” ekkewe worksheets for teenagers. A ffér ekkena kinikin pwe epwe álisi ekkewe sáráfé le apéchékkúla ar lúkú me álisiir le ammólnatá ifa ussun repwe pélúweni emén lón pwisin ar kapas. Ach káé ena kinikin lón ach famili, a tongeni álisikich le silei ifa ussun sipwe fós fán mosonoson atun sia penaatá minne sia eáni lúkú.

 ¹⁷ Emén alúwél itan Matthew a áweweei ifa ussun asóssót a álisi. Eú kinikinin án Matthew me inan kewe me seman famili fel, ina ar kútta ekkewe pwóróus mi tongeni ppiitá lón an sukul. A erá: “Áúa ekieki ekkewe kapas eis mi tongeni ppiitá, iwe áúa asóssót wóón ifa ussun úpwe pélúweni alóngólóng wóón met áúa kúna lón ám research. Lupwen a ffatéch ngeniei lóngólóngun ái lúkú, úa meefi lúkúlúk me úa kúna pwe a mecheres ái úpwe tipepwetete lón ái fós ngeni ekkewe ekkóch.”

18. Me ren Kolose 4:​6, ifa ewe mettóch mi aúchea sipwe féri?

¹⁸ Pwal mwo nge atun sia áweweei och mettóch lón napanap mi fataffatéch me alúkúlúk, nge esap meinisin repwe mochen etiwa met sia apasa. Nge ach kapas fán pwetete me mosonoson a tongeni álilliséch. (Álleani Kolose 4:6.) Ach fós ngeni emén ussun met sia eáni lúkú, a tongeni léllé ngeni ach manei ngeni emén eféú pwóór. Sia tongeni manei ngeni fán pwetete are fán péchékkúl. Iká sia manei ngeni ena emén eféú pwóór fán pwetete, ese mwáál epwe sup ren me i epwe mochen sópwósópwoló le play. Pwal ina ussun, iká sia kapas fán pwetete me mosonoson, aramas repwe mochen aúseling ngenikich me sópwósópwoló le fós ngenikich. Ewer, iká emén a chék mochen ánini me mochen esiita ach lúkú, ese pwal lamot ach sipwe sópweeló le fós ngeni. (SalF. 26:4) Nge lap ngeni aramas eli resap pwal ina ussun, ren enletin eli chómmóng repwe mochen aúseling.

19. Met epwe amwékútúkich le fós fán mosonoson atun sipwe penaatá minne sia eáni lúkú?

¹⁹ A ffat pwe a watte feiéchún óm kopwe tipepwetete. Kopwe tingorei Jiowa an epwe fang ngonuk ewe péchékkúl mi lamot ngonuk pwe kopwe pwáári tipepwetete atun emén a sótuni óm lúkú are esiitok. Chemeni pwe óm tipepwetete a tongeni eppeti an esap wor ánini atun a sókkofesen meefiemi. Pwal och, óm pélúweni fán mosonoson me súfél a tongeni amwékútú ekkóch chón aúseling ar repwe ekkesiwili ar ekiek fán itach Chón Pwáraatá me ussun ewe enlet lón Paipel. ‘Fansoun meinisin kopwe mmólnetá le pélúweni chókkewe mi eis’ ussun óm lúkú, me kopwe “féri ena fán mosonoson me watteen súfél.” (1 Pet. 3:​15, NW) Ewer, kopwe mut ngeni tipepwetete an epwe ina eú napanap mi múrinné kopwe eáni.