KA TONGENI álleani fósun Ipru minen lóóm? Neman kese tongeni. Eli esaamwo fán eú óm kúna eú Paipel lón fósun Ipru. Iwe nge neman epwe fen lapóló óm aúcheani pwisin noum kapiin ewe Paipel ren óm silei pwóróusen ewe sou káé mi manaw lap seni fépúkú ier a ló itan Elias Hutter me ekkewe ruu Paipel a peresei lón fósun Ipru.

Elias Hutter a uputiw lón 1553 lón Görlitz, eú sóópw mi kkan ngeni kiánin Tois, Poland, me Czech Republic lón ei fansoun. Elias a káé ekkóch fós, choweán Ipru me Aramaik, lón ewe Lutheran University lón Jena. Ekiseló mwirin an a tori 24 ierin, a kefilitá pwe epwe wisen senseen fósun Ipru lón Leipzig. Pokiten a kan mochen émúrinnéló pekin education, iwe a féri eú sukul lón Nuremberg ikewe ie ekkewe chón sukul ra tongeni chék káé lón úkúkún rúáánú ier fósun Ipru, Krik, Latin, me Tois. Lón ena atun ese tufich ena mettóch lón ekkewe ekkóch sukul are university.

Lón ewe 1587, Elias a féri ewe sókkun Paipel aramas ra eita ngeni Testamentin Lóóm, nge lón fósun Ipru. Ena sókkun Paipel a iteni Derekh ha-Kodesh, nge itan na a pop seni Aisea 35:8 me a wewe ngeni “Ewe Al mi Pin.” Pokiten meseéchún ewe esin mesen mak ena Paipel a néúnéú, emén a erá pwe “meinisin a pwári amwararen ena esin Paipel.” Nge ewe popun a kon aúchea, pokiten a álilliséch ngeni ekkewe chón káé fósun Ipru.

Ren óm kopwe weweiti popun a mmen álilliséch férien Elias we Paipel lón fósun Ipru, ekieki usun ekkeei ruu mettóch mi áweires ngeni chón káé lupwen ra sótun állea Paipel lón fósun Ipru. Áeúin, ekkewe mesen mak lón fósun Ipru ra sókkóló me ekkewe chón káé rese eéreni. Oruuan, lupwen a wor mesen mak mi pachetá lepoputáán are lesópwólóón eú popun kapas, a tongeni weires ar repwe esilla ewe popun kapas. Áwewe chék, ekieki ei fósun Ipru ne’phesh (lón maken Ipru נפשׁ) a wewe ngeni “manaw” are “aramas.” Lón Isikiel 18:4, a pachetá ha (ה) lepoputáán ena kapas, weween “ewe,” iwe, lupwen ra kochufengen ekkena ruu kapas, a wiliti han·ne’phesh (הנפשׁ) are “ewe manaw.” Emén ese kon sileéchú fósun Ipru neman epwe ekieki pwe han·ne’phesh (הנפשׁ) a unusen sókko seni ewe kapas ne’phesh (נפשׁ).

Ren án Elias epwe álisi néún kewe chón káé, a ekiekietá eú mettóch mi fókkun álilliséch. A néúnéú  ruu sókkun mesen makken Ipru. Eú me leir a chék pwá erierin nge mi péén lón, nge ewe eú mi chék chólóló. Lupwen a peresei ekkewe popun kapas, a néúnéú ekkewe mesen mak mi chék chól. Nge lupwen a peresei ekkewe mesen mak mi pachetá ngeni lepoputáán are lesópwólóón ekkewe popun kapas, a néúnéú ekkewe mesen mak mi chék pwá erierin. Ena mettóch mi álilliséch a ámecheresi án ekkewe chón káé repwe esilla ekkewe popun kapas lón fósun Ipru, iwe a ámecheresi ar repwe káé fósun Ipru. Ewe Paipel New World Translation of the Holy Scriptures​—With References a pwal néúnéú eú sókkun napanapen mesen mak esin ena lón ekkewe sópwósópwun pwóróus fachikin ekkewe pekin taropwe. Lupwen a mak ekkewe kapasen Ipru mi mak lón mesen makken Merika, ekkewe popun kapas ra makkechól, nge ekkewe mesen mak mi pachetá lepoputáán me lesopwun ekkewe popun kapas rese pwal makkechól. Ekkewe kapas lón Isikiel 18:4 mi esissil lón ewe sasing, ra pwári napanapen ekkewe mesen mak lón férien Elias we Paipelin Ipru, me a pwal pwá napanapen ekkewe mesen mak ewe Reference Bible a néúnéú lón ewe sópwósópwun pwóróus lón pwal chék ena wokisin.

Elias a pwal peresei ewe esin Paipel aramas ra kan eita ngeni Testament Sefé, nge a masou ren 12 sókkopaten fós. Ena Paipel a peres lón Nuremberg lón 1599, me a iteni Nuremberg Polyglot. Elias a mochen apachaalong lein ekkena 12 fós néún Chón Kraist we Tesin Krik mi afféú lón fósun Ipru. Nge a erá pwe ikaamwo a mochen mééni “wóón watteen moni” ena sókkun afféún Paipel, nge epwe chék lamotmwáál an resin kútta. * Iwe, a pwisin afféúni ewe Testament Sefé seni fósun Krik ngeni fósun Ipru. A mwo likitaló meinisin ekkóch an kewe angang, iwe a unusen wes afféún ena Paipel mwirin chék eú ier!

Ifa úkúkún échún néún Chón Kraist we Tesin Krik afféúnien Elias? Lón ewe 1891, emén sou káé usun fósun Ipru itan Franz Delitzsch a makkeei: “Afféúnian na, a pwári pwe a fókkun weweiti fósun Ipru lap seni chómmóng Chón Kraist, me a chúen lamot ngenikich lón ei fansoun. Pún fán chómmóng a néúnéú ekkewe itiitin kapas mi fókkun pwúng.”

Án Elias angangen afféú ese awéúéchú pokiten ese kan mééló afféúnian kewe Paipel. Iwe nge, an na angang a aúchea me álilliséch tori lón ach ei fansoun. Áwewe chék, William Robertson a férsefáli afféúnien Elias we Testament Sefé lón fósun Ipru me peresei lón 1661, me ina met Richard Caddick a pwal féri lón ewe 1798. Lupwen Elias a afféwú ewe popun kapasen Krik, a pwúng an afféúni ekkewe itelap Kyʹri·os (Samol) me The·osʹ (Kot) ngeni “Jiowa” (יהוה, JHVH) atun ewe wokisin a aloni alon ewe Tesin Ipru are atun a meefi pwe a weneiti Jiowa. A mmen aúchea ena pún chómmóng afféún ewe Testament Sefé rese kan néúnéú iten Kot we, nge afféúnien Elias we a apéchékkúla fichin keliwinongen iten Kot we lón néún Chón Kraist we Tesin Krik.

Lupwen ka kúna iten Kot we, Jiowa, lón néún Chón Kraist we Tesin Krik, kopwe chechchemeni án Elias Hutter angang me férian kewe Paipel lón fósun Ipru.