INA alon ewe king mi tipachem itan Salomon me lóóm lóóm, mi áweweei meefien aramas usun nónnómun manawer. Eli pokiten a chék mwochomwoch manawen aramas me sise tongeni ope seni máló, iwe aramas seni lóóm tori ikenái, ra mochen manawattam. Ren fitengeréú ier, aramas ra kan kúkkútta alen ar repwe attamaaló manawer.

Áwewe chék, ekieki usun Gilgamesh, emén king lón Sumeria. A wor chómmóng tutulapan. Eú me leir ina ewe Epic of Gilgamesh. Lón ena tutulap a kútta alen an esap máló, nge a mmen efeiengaw an féri ena me a pwal sópwongaw.

Ina epwe 2,400 ier lóóm, ekkewe souáák lón China ra sótun féri och sáfei mi magic nge mi lélé pwe ra lúkú pwe epwe tongeni attamaaló manawen aramas. Ra fératá eú sókkun sáfei nge mi wor mercury me och poison lón itan arsenic. Chómmóng ra lúkú pwe ekkena sókkun sáfei ra efisi málóón fitemén sounemenem lón China. Lefilen ekkewe ier 500 me 1500 lón Iurop, ekkóch souáák ra sótun féri pwe aramas ra tongeni mwéngé kolt pokiten ra lúkú pwe kolt ese tongeni taló iwe epwe efisi án aramas repwe manawattam.

Ikenái, a wor ekkóch scientist mi káé usun ménúmanaw me ifa usun semirit ra álemwiri och sókkun napanap me ekiek seni semer kewe me iner me ra kútta ewe popun aramas ra chinnapeló. Án ekkena scientist achocho a pwári pwe aramasen ikenái ra chúen fókkun kútta alen ar resap chinnapeló me máló. Nge ifa mwirilóón án ekkena scientist kútta pwóróus?

Ekkewe scientist mi káé ekkewe cell lón aramas ra awora lap seni 300 popun pwata aramas ra chinnapeló me máló. Lón chék ekkewe ier, ekkewe scientist ra tufichin alangattamaaló manawen ekkewe cell lón man me aramas. Iwe pokiten ena, ekkewe mi wéúéch ra ngeni ekkena scientist moni pwe repwe tongeni kútta ekkewe popun pwata sia máló. Iwe met ra féri?

Ra achocho le alangattamaaló manawen aramas. Ekkóch scientist ra lúkú pwe ewe popun sia chinnapeló pokiten seni met a fis ngeni ekkewe mettóch iter telomeres lón inisin aramas mi nóm lesopwuchikin ach kewe chromosomes. Ekkena telomeres ra túmúnú pwóróusen ekkewe mettóch sia álemwiri seni semach kewe me inach, atun ach kewe cells ra kinikisitiw. Nge iteiten án ach kewe cell ra kinikisitiw, ekkewe telomeres ra kúkkúnúló. Ló, ló, ló, ekkewe cell rese chúen kinikisitiw iwe aramas ra poputá le chinnapeló.

 Lón ewe 2009 emén fefin itan Elizabeth Blackburn, ewe mi angei liffangen an angangéch lón pekin science iir me chienan kewe chón angang ra kúna och mettóch mi ammanga kúkkúnúlóón ekkewe telomeres. Iwe pokiten ena, a ammanga chinnapelóón ekkewe cell. Iwe nge, ra pwári pwe telomeres ese tongeni efisi án aramas repwe tongeni manawattam.

Sissiwilin fetálin ekkewe cell (cellular reprogramming) ina pwal eú alen án ekkewe scientist aúkatiw chinnapelóón aramas. Atun ach kewe cell ra kón chinnapeló me rese chúen tongeni kinikisitiw, iwe ekkena cell ra tongeni óófi ekkewe ekkóch cells iter immune mi kkan ngeniir me efisi pwoo wóón ewe inis, metek, me semmwen. Lón ekkewe fitu ier ra ló, ekkewe scientist lón France ra siwili fetálin ekkewe cell seni ekkóch aramas mi mwukóló, ekkóch me leir a lu seni 100 ieriir. Ar kewe cells ra poputá le kinikisitiwsefál. Ewe sense mi emmweni ena pekin kútta pwóróus itan Jean-Marc Lemaître, a erá pwe ar angang a pwári tufichin án ekkewe cell repwe sáráfésefál.

Chómmóng scientist ra erá pwe inaamwo ika a wor chómmóng minen álillis le ammanga chinnapelóón aramas, nge aramas rese tongeni manawattam seni úkúkún ttamen ar manaw iei. Pwúngún pwe seni 200 ier a ló a langattamoló manawen aramas pokiten ra sile liméch me seni álillisin sáfei mi eppeti samau mi chou. Ekkóch scientist ra lúkú pwe ttamen manawen aramas a fen tori kaúkún.

Ina epwe 3,500 ier lóóm, ewe soumakken Paipel itan Moses a erá: “Ierin manauem ra tori fik, nge are eman a pöchökül, a tori walik ier. Nge lon ekewe ier a chök masou ren angang me weires. Ra müttir wesila usun chök aia ässila.” (Kölfel 90:10) Ikaamwo aramas ra achocho le attamaaló manawen aramas, nge manaw a chúen pwúngú ngeni minne Moses a erá.

Nge a wor ekkóch man áwewe chék ren ewe raar mi par me ewe repieniféú, ra tongeni manaw lap seni 200 ier, me ewe irá itan sequoia a tongeni manaw fitengeréú ier. Atun sia aléllééi ttamen manawach ngeni ttamen manawen ekkena ménúmanaw, kese kan ekieki, ‘Itá epwe chék iei usun ttamen manawach 70 are 80 ier?’