“Nge en Taniel, kopwe tukumala ekei kapas . . . tori fansoun sopolan fanüfan. Iwe, chomong aramas repwe sotun kütta wewen, nge ar weweiti epwe lapala.”​—TAN. 12:4.

1, 2. Ikkefa ekkewe kapas eis sipwe käeö lon ei lesen?

 FITE million aramas ikenäi ra wewefichiti met a mak lon Paipel fän iten ewe äpilükülükün manau esemuch lon eü paratis woon fönüfan. (Pwar. 7:9, 17) Le poputään uruwoon aramas, Kot a affata pwe a föratä aramas pwe repwe manau tori feilfeilo, nge resap chök manau fite ier, iwe, mälo.​—Ken. 1:26-28.

² Chon Israel ra äpilükülükü pwe aramas repwe tongeni angeisefäli manau mi unusöch, ewe a pöüt seni Atam. Ewe Tesin Krik a äweweei ifa ussun Kot epwe atufichi än aramas küna manau esemuch lon Paratis woon fönüfan. Met popun aramas repwe künasefäli pworausen ena äpilükülük? Ifa ussun a pwälo me esilesil ngeni fite million aramas?

A Monolo Eü Äpilükülüköch

3. Pwata sisap mäirü pwe än aramas äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan a monomonolo?

³ Jises a oesini pwe soufos chofona repwe ämwäälalo an kewe afalafal, iwe, lape ngeni aramas repwe tupulo. (Mt. 24:11) Ewe chon künö Piter a öüröüra Chon Kraist: “Epwe pwal wor chon afalafal chofona leimi.” (2 Pit. 2:1) Ewe chon künö Paul a kapas ussun eü “fansoun, lupwen aramas resap mochen aüseling ngeni afalafal mi let. Nge repwe chök fiti mochenin letiper o repwe achufengeni chomong sense fän iter, ir ätekewe repwe üreniir mine ra mochen rongorong.” (2 Tim. 4:3, 4) Setan emön sou otupu aramas, iwe, a äeä Kristentom, weween, ekkewe tipitipin lamalamen Kraist, le amonomonalo ewe enlet ussun än Kot kokkot fän  iten aramas me fönüfan.​—Älleani 2 Korint 4:3, 4.

4. Nouwisen Kristentom rese lükü menni äpilükülük fän iten aramas?

⁴ Paipel a äweweei pwe än Kot Mwu, ina eü nemenem lon läng epwe ataielo me arosalo än aramas kewe nemenem meinisin. (Tan. 2:44) Le atun engeröü ierin än Kraist nemenem, Setan epwe kalapus lon apis, ekkewe mi mälo repwe manausefäl, me aramasen fönüfan repwe unusöchülo. (Pwar. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Iwe nge, ekkewe nöüwisen Kristentom ra rikiti pwal ekkoch afalafal me ekiek. Ren chök äwewe, Origen seni Alexandria a apwüngü chokkewe mi lükü pwe aramas repwe küna feiöch woon fönüfan atun ekkewe Engeröü Ier. A mak lon eü puken äwewe pwe ewe sou ääk lon pekin Katolik itan Augustine seni Hippo (354-430 C.E.) a “lükü pwe esap fis ewe nemenem ükükün engeröü ier.” (The Catholic Encyclopedia) a

5, 6. Pwata Origen me Augustine ra ü ngeni pworausen än aramas repwe küna feiöch woon fönüfan atun ewe Engeröü Ier?

⁵ Pwata Origen me Augustine ra ü ngeni pworausen ekkewe engeröü ier? Origen a tipeeü ngeni än chon Kris afalafal pwe a wor och ngün lon inisin aramas mi tongeni manaufoch. A wesewesen tipelo ren än Plato ekiek ussun ena ngün. Ina minne, emön nöüwisen lamalam itan Werner Jaeger a apasa pwe Origen “a apachaalong ekiekin Plato ussun ewe ngün lon än Kristentom kewe afalafal.” Ina popun, Origen a erä pwe feiöchün ekkewe engeröü ier repwe fis lon läng, nge esap woon fönüfan.

⁶ Augustine a piin fit lein eü mwichen aramas mi tipeeü ngeni ekiekin Plato kewe Plotinus a sopweetä 200 ier mwirin Kraist me mwen an a choni eü tipitipin lamalamen Kraist atun a 33 ierin. Nge a chüen chök lükü ekiekin Plato kewe. Eü puken äwewe a apasa pwe “Augustine a wisen nofitifengeni äitien Plato me äitien ewe Tes mi Fö.” (The New Encyclopædia Britannica) Pwal eü puken äwewe a affata pwe Augustine “a apasa pwe ewe Engeröü Ierin Nemenem lon Pwarata 20 “eü chök kapas monomon.” Ewe puk a pwal erä: “Ekkewe nöüwisen Kristentom lon Kris me Rom ra lükü än Augustine äwewe, nge rese chüen lükü pwe aramas repwe küna feiöch woon fönüfan atun ekkewe Engeröü Ier.” (The Catholic Encyclopedia)

7. Ifa ewe ekiek mi mwääl a apwangapwangaalo än aramas äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan, me ifa ussun?

⁷ Seni Papilon loom, a chöüfetäl ewe ekiek pwe a wor och ngün lon inisin aramas mi manaufoch, iwe, ena ekiek a ü ngeni än aramas äpilükülükü ewe manau esemuch woon fönüfan. Lupwen chon Kristentom ra poputä le eäni ena ekiek, nöür kewe nöüwis ra sorei met Paipel a apasa ussun ewe äpilükülükün manau lon läng pwe ra itä äweweei pwe  aramas meinisin mi mürinnö repwe feitä läng. Me ren ar ekiek, manauen aramas woon fönüfan epwe chök mwochomwoch, ussun itä eü fansoun sossot ika repwe fich ngeni ewe manau lon läng. Pwal ina ussun met a fis ngeni än chon Jus äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan. Ekis me ekis, chon Jus ra eäni ekiekin chon Kris ussun ewe ngün mi manaufoch, iwe, ar äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan a apwangapwangelo. A ifa me sokkoloon än Paipel kapas ussun aramas! Aramas ra fför seni futuk, nge esap iir ngün. Jiowa a ereni ewe äemönün mwän pwe a ‘för seni pwul.’ (Ken. 3:19) Fönüfan, nge esap läng, ina leenien aramas tori feilfeilo chök.​—Älleani Kölfel 104:5; 115:16.

Saramen ewe Enlet A Ttin lon Rochopwak

8. Met ekkoch sou käeö lon ekkewe ier 1600 som ra apasa ussun än aramas äpilükülük allim?

⁸ Inaamwo ika lap ngeni ekkewe tipitipin lamalamen Kraist rese äpilükülükü manau esemuch woon fönüfan, nge sap minne Setan a tongeni unusen amonomonaalo ewe enlet. Seni chök me loom, ekkoch aramas mi älleanifichi ewe Paipel ra küna saramen ewe enlet atun ra wewefichiti ifa ussun Kot epwe eliwinisefäli unusöchün aramas. (Kölf. 97:11; Mt. 7:13, 14; 13:37-39) Föpükü som ier loom, än aramas afföüni me peresei ewe Paipel a atufichi chöüfetälin ewe Paipel. Lon 1651, emön sou käeö a mak pwe pokiten “a poutulo Paratis me Manau Esemuch won Fönüfan” ren Atam, ina minne, ren Kraist “aramas meinisin repwe manau woon Fönüfan.” (Älleani 1 Korint 15:21, 22.) Emön sou mak mi iteföülo itan John Milton (1608-1674) a makkeei Paradise Lost (Pöütüloon Paratis) me pwal Paradise Regained (Fissefällin Paratis) (esor lon fosun Chuuk). A apasa pwe ekkewe mi tuppwöl repwe küna liwiniir lon paratis woon fönüfan. Inaamwo ika Milton a fokkun achocho le käeöfichi ewe Paipel, nge a silei pwe aramas resap unusen weweiti ekkewe pworaus mi enlet lon Paipel tori än Kraist poputä an nemenem lon läng.

9, 10. (a) Met Isaac Newton a makkeei ussun än aramas äpilükülük allim? (b) Pwata Newton a meefi pwe än Kraist nemenem a chüen towau seni an we fansoun?

⁹ Sir Isaac Newton (1642-1727), emön sou käeö pekin mät mi itefoulo a pwal käeöfichi ewe Paipel. A weweiti pwe ekkewe mi pin repwe feitä läng me eti Kraist le nemenem. (Pwar. 5:9, 10) Ren chokkewe repwe nom fän nemenien ewe Mwu, a makkeei: “Ewe fönüfan epwe chüen masou ren aramas mwirin ewe ränin kapwüng, sap chök ükükün 1,000 ier, nge tori feilfeilo chök.”

¹⁰ Newton a meefi pwe än Kraist nemenem a fitepükü ier towauen seni an fansoun. Emön sou uruwo itan Stephen Snobelen a apasa pwe Newton a meefi pwe än Kot we Mwu ese mwo arapoto pun chommong aramas ra fokkun lükü ewe afalafalen Trinitas mi ü ngeni Paipel. Iwe, pokiten Newton ese küna eü mwichen Chon Kraist mi afalafala ewe Mwu, ussun itä nge ewe kapas allim a pwölülo. Newton a makkeei: “Aramas repwap kerän weweiti än Taniel kewe oesini me än Jon oesini lon puken Pwäratä lon ewe fansoun sopwoloon. Iei alon Taniel: ‘Iwe, chommong repwe sotun kütta wewen, nge ar weweiti epwe lapala.’ Ewe Kapas Allim epwe afalafalfeil lon mwu meinisin mwen an epwe fis ewe riäfföü mi lapalap me sopwoloon ei otot. Ewe mwich mi chocho rese lea mi amwöchü paan nü le pöür resap tongeni towu seni ewe riäfföü mi lapalap ika ese akkomw fis ewe angangen afalafala ewe kapas allim.”​—Tan. 12:4; Mt. 24:14; Pwar. 7:9, 10.

11. Pwata a chök monomon än aramas äpilükülük lon fansoun Milton me Newton?

¹¹ Lon fansoun Milton me Newton, aramas ra tongeni küna feiengaü ika ra uwawu  meefier nge a ü ngeni afalafalen ewe lamalamen Katolik. Ina popun, minne ra küna lon ar käkkäeö Paipel epwap peres mwirin chök ar mälo. Lon 1500 som, ekkoch aramas ra imu seni ewe lamalamen Katolik me an kewe afalafal. Ra iteni Pirostan. Iwe nge, rese apwüngü are siwili ewe afalafal pwe a wor och ngün lon inisin aramas mi manaufoch. Ekkena keangen lamalamen Pirostan ra sopwelo le afalafala ekiekin Augustine pwe ekkewe Engeröü Ier ra fen fis, nge esap fis lon mwachkkan. Iwe nge, a fen lapolo ach sile lon ei fansoun sopwoloon?

Sile mi Enlet “Epwe Lapala”

12. Ineet a poputä le lapolo sile mi enlet?

¹² Taniel a oesini pwe och mettoch mi fokkun mürinnö epwe fis lon ewe “fansoun sopolan.” (Älleani Taniel 12:3, 4, 9, 10.) Jises a pwal apasa pwe lon ena fansoun, “ekewe chon pwüng repwe tittin usun akkar.” (Mt. 13:43) Ifa ussun sile mi enlet a lapolo lon ewe fansoun sopwoloon? Ekieki met a fis lefilen 1870 me 1914, nge 1914, ina ewe ier ewe fansoun sopwoloon a poputä.

13. Met Charles Taze Russell a makkeei mwirin an käeö pworausen än aramas repwe eänisefäli manau mi unusöch?

¹³ Lon 1870 som, ekkoch aramas mi letipwenechar ra kükkütta weween “ekkewe kapas mi let.” (2 Tim. 1:13) Emön leir, Charles Taze Russell. Lon 1870, iir me ekkoch chon kükkütta enlet ra poputä le käeöfengen ewe Paipel. Lon 1872, ra käeö pworausen än aramas repwe eänisefäli ewe manau mi unusöch a pöüt seni Atam. Mwirin, Russell a makkeei: “Tori ena fansoun, ese ffat ngenikem sokkofesenin liwinin ewe mwichefelin chon kepit mi küna sossot iei, me ewe liiwin chon fönüfan mi lükü repwe küna.” Chon ena oruuen mwich repwe “eäni ewe manau mi unusöch semelaper we . . . Atam a fen piin eäni lon Ichen.” Russell a pwäratä pwe ekkoch ra älisi i lon än käkkäeö Paipel. Iö kana?

14. (a) Ifa ussun Henry Dunn a weweiti Fofor 3:21? (b) Iö kewe Dunn a erä repwe küna manau esemuch woon fönüfan?

¹⁴ Emön leir itan Henry Dunn. A mak ussun “ekewe mettoch meinisin repwe försefäl, usun Kot a fen apasa me lomlom ren nöün kewe soufos mi pin.” (Fof. 3:21) Dunn a silei pwe eü me lein ekkewe mettoch repwe fförsefäl, ina än aramas repwe unusöchülo woon fönüfan atun ewe Engeröü Ierin än Kraist Nemenem. Dunn a pwal kütta pölüwen ei kapas eis chommong ra osukosuk ren, Iö kewe repwe manau tori feilfeilo chök woon fönüfan? A äweweei pwe fite million repwe manausefäl, käeö ewe enlet, me tufichin anganga ar lükü Kraist.

15. Met George Storrs a mirititi ussun ewe manausefäl?

¹⁵ Lon 1870, George Storrs a pwal weweiti  pwe ekkewe rese pwüng repwe manausefäl fän iten ar repwe küna ewe äpilükülükün manau esemuch. A pwal mirititi seni an käkkäeö Paipel pwe ika emön mi manausefäl esap etiwa ena äpilükülük, epwe “mäla,” inaamwo ika “a ierini ipükü.” (Ais. 65:20) Storrs a nonnom lon Brooklyn, New York, me a wisen föröchü masouen ewe puk itan Etittina Paipel (esor lon fosun Chuuk).

16. Met a asokkalo ekkewe Chon Käeö Paipel seni lap ngeni ekkewe lamalamen Kristentom?

¹⁶ Seni än Russell käkkäeö ewe Paipel, a mirititi pwe a tori fansoun esilefetälin ewe kapas allim ekis meinisin. Ina popun, lon 1879, a poputä le peresei eü puk, iei a iteni Ewe Leenien Mas A Esilefeili Än Jiowa We Mwu. Me loom, chokisikis chök ra weweiti ewe enlet ussun än aramas äpilükülüköch, nge seni ena fansoun, ekkoch mwichen Chon Käeö Paipel lon chommong mwu ra angei me käkkäeö Ewe Leenien Mas. Ekkena Chon Käeö Paipel ra lükü pwe chokisikis chök repwe feitä läng, nge fite million repwe küna manau mi unusöch woon fönüfan, iwe, a asokkerelo seni lap ngeni ekkewe mi tipin erä pwe iir chon Kraist.

17. Ifa ussun a lapolo än aramas silei ewe enlet?

¹⁷ Ewe “fansoun sopolan” Paipel a oesini ussun a poputä lon 1914. A lapolo än aramas weweiti ewe äpilükülük allim? (Tan. 12:4) Tori 1913, än Russell kewe afalafal ra peres lon 2,000 simpung 15,000,000 aramas ra älleaniir. Tori le sopwoloon 1914, lap seni 9,000,000 aramas lon chommong fönü ra fen katol ewe prokram itan “Photo-Drama of Creation,” kachito me sasing mi kapachelong äweween än Kraist Nemenem Ükükün Engeröü Ier. Seni 1918 tori 1925, nöün Jiowa kewe chon angang ra eäni ewe afalafal itan “Fite Million mi Manau Iei Resap Mälo” lon lap seni 30 fos, iwe, a äweweei ewe äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan ngeni aramas ekis meinisin. Lon ewe ier 1934, Chon Pwäratä Jiowa ra mirititi pwe mi fich ngeni chokkewe mi äpilükülükü manau esemuch woon fönüfan ar repwe papatais. Ar weweiti ussun ena äpilükülüköch a apöchökküla ar achocho le afalafala ewe kapas allim ussun ewe Mwu. Ikenäi, fite million aramas ra fokkun kilisou ngeni Jiowa ren ena äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan.

Ewe “Ngas mi Ling” A Nom Mwach!

18, 19. Epwe fet manauach me ren Aisea 65:21-25?

¹⁸ Ngün mi fel a amwökütü ewe soufos Aisea an epwe mak ussun ewe sokkun manau nöün Kot kewe aramas repwe pwapwaesini woon fönüfan. (Älleani Aisea 65:21-25.) Ekkoch sokkun irä mi manau 2,700 ier loom atun Aisea a makkeei ekkena kapas ra chüen manau ikenäi. Ka ekieki pwe kopwe tongeni manauattam me pöchökkül ussun ekkena irä?

¹⁹ Sisap chüen uputiu me mwittir fetäl ngeni mälo, nge sipwe tufichin käeö, kaü imw, ffot, me met kana, pun sipwe manauattam. Ekieki pwe kopwe tongeni chiechiöch ngeni chommong aramas me pwapwaesini chienom kewe tori feilfeilo chök. Sipwe tongeni “eti nöün Kot kewe lon ar ngasala me ling” me pwapwaesini manau woon fönüfan!​—Rom 8:21.

[Footnote]

Ka Tongeni Äweweei?

• Ifa ussun an a monomonolo än aramas äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan?

• Met ekkoch chon älleani Paipel seni 1600 som ra weweiti?

• Ifa ussun an a ffatolo än aramas äpilükülük allim mi enlet fite ier me mwen 1914?

• Ifa ussun an a lapolo än aramas weweiti ussun ewe äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan?

[Ekkewe Kapas Eis fan Iten ewe Lesen]

[Ekkewe sasing lon pekin taropwe 19]

Ewe sou mak itan John Milton (peliefefin) me ewe sou käeö mät itan Isaac Newton (peliemwän) ra silei ussun ewe äpilükülükün manau esemuch woon fönüfan

[Ekkewe sasing lon pekin taropwe 21]

Ekkewe popun Chon Käeö Paipel ra mirititi pwe a tori fansoun an epwe esilefeil än aramas äpilükülüköch mi enlet woon unusen fönüfan