Mi Éch Óm Kopwe Ngúng Puu?

WÓÓN ewe al lón Érun Asia, emén a emelimel, nge a pwá ngngiin mi niwangir me awan a ur ren chénún awan mi paretik. Eménnei a attufutiw wóón ewe sidewalk, iwe a mwéchúló attufan we mi annou me paretik. Eménnei a ngúng puu.

Chókkewe mi ngúng puu seni Étiwen Afrika, Pakistan, India, Étiwérún Asia ngeni Papua New Guinea me Micronesia, a tori fite, fite million, weween órun 10 persentin chón fénúfan ra ngúng puu. Ekkewe chón amémé puu ra uwei ar kewe chepelin amémé puu lón ekkewe market me wóón ekkewe al, nge fán ekkóch ra kan uwei néúr kewe. Ekkóch ra néúnéú tama mi terelingeling me ekkewe nengngin mi úféúf úf mi pwápwáló inisiir, ra kan eita ngeniir “chósiin puu” pwe repwe ámeseikaatá ekkewe kastomer.

Wóón unusen fénúfan, ewe angangen amémé puu a win ren fite, fite billion chala. Nge, met ena puu? Pwata a kón chómmóng aramas ra ngúng puu? Met epwe fis ngeni péchékkúlen inisiir ika ra soun ngúng puu? Met Paipel a apasa usun ena féffér? Ifa usun repwe tongeni úkú seni ar soun ngúng puu?

Met Ena Puu?

Puu, ina féún ewe irá puu mi mámmáár lón ekkewe fénúen Pacific me Érún Asia. Ekkewe chón ngúng puu ra kan túkúmi ewe puu lón ewe chéén walawal me walóng ekis pweech lón. A wor och mettóch seni lón ewe pweech a tongeni eppichaatá emén. Ekkóch chón ngúng puu ra walóng féún seed, suupwa, vicks are kool aid pwe epwe anné nennan.

Iwe, nofitifitin ena puu a alapaaló chénún aw mi paretik. Ina minne, ekkewe chón ngúng puu ra kan attufechin, pwal mwo nge attufewu seni waar kewe atun ra sássá. Iwe, feiengaw chón fetál!

Ngúng, Ngúng, Ngúng Tori Ar Riáfféú!

Iei alón eú repot seni Oral Health: “Aramas ra fen ákkáeá puu seni lóóm, lóóm, me a fen watte péchékkúlan lón eérenien lewóón aramas kewe, lein aramas, me pwal mwo nge lón pekin lamalam. Lap ngeni ekkewe chón ngúng puu ra erá pwe esor ngawen ena mettóch, me ra apasa pwe a amwasangasangaatáár me a ekilamweei inisiir . . . Nge a wor pisekin ánnet pwe mi efeiengaw ena mettóch.” Ifa usun?

Ekkewe chón eppeti sáfeien opuchopuch ra lúkú pwe eú me lein ekkewe mettóch mi nónnóm lón puu a efisatá án ekkewe chón ngúng ngeringeritá. Ren enletin, ekkóch chón ngúng puu ra ngúti 50 féún puu lón eú rán! Ese pwen mwo nge a niwangir ngiir, me úriir semwenin apwen ngii. Oral Health a erá pwe ekkewe mi soun ngúng puu a tongeni úriir “chewers mucosa,” weween a kiér me pwach lón awer. Me eli a pwal tongeni úriir ewe semmwen itan, “oral submucous fibrosis,” weween taan lón aw mi lallapóló, nge epwe mómmang.

Ngúng puu a pwal tongeni efisi kanserin lón aw, ewe itan “oral squamous cell carcinoma,” ewe a tongeni pwal pwá me lón lepekin ewe chior. A pwáló ena ren chéúfetálin ewe kanserin lón aw lein ekkewe mi mwukoló lón Étiwérún Asia. Lón Taiwan, a wor órun 85 persent mi úriir ewe kanserin lón aw, ren ar ngúng puu. Lap seni ena, iei alón The China Post: “Lón Taiwan, kanserin lón aw, eú me lein ekkewe 10 semmwen mi kón lap aramas ra máló ren, a lapóló wóón fán rúáánú lón ekkewe 40 ier ra ló.”

Ina met a fiffis pwal lón ekkewe ekkóch leeni. Iei alón PNG Medical Society me ren Papua New Guinea Post-Courier: “Chón Papua New Guinea ra fókkun sani le ngúng puu, ewe mi nieló arapakkan 2,000 aramas iteiten ier me ina iolapen án aramas semmwen.” Iei alón emén tokter sou mak, “án emén soun ngúng puu ren langattam fansoun a tongeni efisi sókkópaten samau, usun chék emén mi úkkún suupwa a pwal úri sókkópaten samau,” kapachelong semwenin ngasangas.

Met Paipel A Apasa?

Ewe Paipel esap eú puken sáfei, me ese tichikin kapas usun ngúng puu. Iwe nge, a masou ren kapasen emmwen mi tongeni álisikich le manaweni manaw mi liméch, péchékkúl me amúrinnéló manawach. Ekieki mwo ekkeei wokisin lón Paipel me ekkeei kapas eis mi piitá.

 ‘Ämi chiechiei kana mi achengicheng, . . . sipwe püsin limetikich seni sokun limengauen inis me [ekiek], o sipwe manaueni eu manau mi unusen pin lon ach niuokusiti Kot.’ (2 Korint 7:1) “Oupwe fangalo inisimi usun chok, . . . asor mi fel, asor Kot epwe pwapwa ren.” (Rom 12:1, TF) Itá emén epwe tongeni pin are limeliméch mwen mesen Kot ika pwe a elimengawa inisin ren an ngúngúng puu?

Ren Kot, “sia manau.” (Föför 17:28) “Lifang mi mürina meinisin me feiöch mi unusöch meinisin ra feitiu seni läng.” (James 1:17) Manaw ina eú liffang mi aúchea seni Kot. Nge emén mi féfféri ekkewe mettóch mi efisi met epwe samau ren, itá a pwáraatá súfél ngeni ena liffang?

“Esap wor eman a tongeni angang ngeni ruoman samol.” (Mateus 6:24) “Üsap mwütätä pwe och mettoch epwe nemeniei.” (1 Korint 6:12) Itá emén mi mochen apwapwaai Kot epwe mochen slave ngeni eú féffér mi limengaw pwe epwe nemeni manawan?

“Kopwe tongei chon orum usun chok pwisin en.” (Markus 12:31, TF) “Tong esap fori och mi ingau ngeni chon orun.” (Rom 13:10, TF) Itá sia enletin tongei aramas ika sia elimengawfetál ren ach attufaatiw chénún awach mi par wóón ekkewe sidewalk, al, me ia kkan?

Mwirin, sipwe kúna pwe ‘mine sia fotuki, sipwe pwal kini.’ (Kalatia 6:7, 8) Iei met sia kúkkúna pwe a wesewesen fis. Ina popun, ika sia fótuki féffér mi ngaw, iwe sipwe kini minne mi ngaw. Iwe nge, ika sia manaweni ewe sókkun manaw Kot a mochen sipwe manaweni, kapachelong ekkewe féffér mi éch sia soun féffériir, sisap chék kini minne mi múrinné, nge sipwe pwal kúna pwapwa mi enlet me nómoffóch. Ika ka soun ngúng puu, nge ka mochen manaweni manaw mi múrinné mi atoto feiéch ren óm féfféri minne mi pwúng mwen  mesen Kot, ifa usun kopwe pworacho ngeni? Pwata kese ekieki eti iótek usun ekkeei úlúngát mettóch aramas ra fen sótuni me ra sópwéch ren?

Úlúngát Minen Álillis pwe Kopwe Úkútiw le Soun Ngúng Puu

1. Epwe wor óm minen émwékút. Ren óm kopwe pworacho ngeni ewe féffér mi ngaw ka soun féri, mi lamot epwe wor óm minen émwékút mi péchékkúl lap seni óm kopwe chék silei pwe a tongeni efeiengawa péchékkúlen inisum. Pun nengeni, chómmóng aramas ra fókkun silei pwe met ra féfféri a tongeni efeiengawa péchékkúlen inisiir me manawer. Nge, ra chúen ngúngúng puu, úkkún suupwa, are sáfeien opuchopuch. Ren óm kopwe apéchékkúla óm minen émwékút pwe kopwe pworacho ngeni ewe féffér mi ngaw, pwata kese káé usun ewe Chón Féruk me an enletin tongek ren óm etittina ewe Paipel? Iei alón Ipru 4:12. “Än Kot kapas a manau o manaman.”

2. Tingor án Kot álillis. Iei alón Jesus Kraist: “Oupwe tütüngor, iwe, oupwe angei, oupwe küküt, iwe, oupwe künakün, oupwe fichifich, iwe, epwe wor asam mi suk ngenikemi. Pun iö a tütüngor epwe angei och, iö a küküt epwe wor künaan, nge iö a fichifich epwe wor asam mi suk ngeni.” (Lukas 11:9, 10) Atun Jiowa, ewe Kot mi enlet, a kúna óm iótek ngeni me enletin kútta an álillis me apéchékkúl, esap tunakoló. Iei alón 1 Johannes 4:8, TF: “Kot mi tong.” Ewe Chón Kraist, aposel Paulus, a meefi ena esin tong. Iei met a erá: “Ngang mi tufich ren mettoch meinisin lon ewe emon mi apochokkulaei.”—Filipi 4:13, TF.

3. Kútta álillis seni ekkewe ekkóch. Ekkewe aramas ka kan chiechi ngeniir repwe fókkun tongeni peseok le féri minne mi múrinné, are etipetipók le féri minne mi ngaw. Iei alón Än Salomon Fos 13:20: “Eman mi chiechi ngeni aramas mi tipachem epwe tipachemela, nge eman mi chiechi ngeni ekewe chon tiparoch epwe feiengau.” Ina popun, kopwe filiéchú chiechiom! A wor chómmóng me lein ekkewe Chón Pwáraatá Jiowa ra piin ngúng puu. Nge ren ar chiechi ngeni chiener kewe chón lúkú me kákkáé ewe Paipel, ra angei pwal och álillis mi lamot ngeniir pwe repwe tongeni pworacho ngeni ar féffér mi limengaw.

[Ekkewe sasing]

Betty

Pauline

Wen-Chung

Jiao-Lian

Sam

[Diagram​/Ekkewe sasing lon pekin taropwe 4]

Emén mi soun ngúng puu epwe tongeni úri ekkewe samau mi chou

Niwangir ngii me semwenin apwen ngii

Taan lón aw mi lallapóló, nge epwe mómmang

Kanserin lón aw