1-3. (a) Pwata án Kot ekiek me ewe fós a eáni ra tekia seni án aramas? (b) Met sipwele káé lón ei lesen?

 JIOWA a mochen pwe esap chék i epwe pwapwaiti manaw. Ina minne, a fératá chónláng, mwirin pwal aramas pwe repwe pwal pwapwaiti manaw. (Kölf. 36:9) Jiowa a akkomw fératá ewe emén aposel Johannes a eita ngeni “ewe Kapas.” (Joh. 1:1; Pwär. 3:14) Ina i Jesus, me Jiowa a fóffós ngeni me ukkuwawu ngeni minne a ekieki me meefi. (Joh. 1:14, 17; Kol. 1:15) Ewe aposel Paulus a erá pwe ekkewe chónláng ra pwal pwisin eáni ar fós lupwen ra fóffósfengen, ina eú sókkun fós mi fókkun sókko seni án aramas.​—1 Kor. 13:1.

² Jiowa a silei mettóch meinisin usun férian kewe fite billion chónláng me aramas. A tongeni aúselingepék án chómmóng aramas iótek lón eú chék atun, me weweiti ese lifilifil ika menni fósun fénúfan ra iótek lón. Atun Jiowa a kan aúseling ngeni meinisin ar kana iótek, a pwal fóffós ngeni ekkewe chónláng me ekkemmweniir. Ren án Jiowa epwe féri ekkena mettóch meinisin, minne a ekieki me ewe fós a eáni ese mwáál ra fókkun tekia seni án aramas ekiek me ewe fós ra eáni. (Álleani Aisea 55:8, 9.) Ina minne, lupwen Kot a pwár ngeni aramas an ekiek, a kapas lón ewe sókkun fós mi mecheres pwe repwe weweiti.

 ³ Lón ei lesen, sipwe káé ifa usun Jiowa a fós ngeni aramas fán fataffatéch. Sipwe pwal káé ifa usun Jiowa a siwili napanapen an pwár ngeni aramas an ekiek me ren met nónnómun aramas lón eú me eú atun.

4. (a) Menni ewe fós Jiowa a áeá le fós ngeni Moses, Samuel, me Tafit? (b) Met masouen ewe Paipel?

⁴ Lupwen Jiowa a fós ngeni ewe áeménún mwán, Atam, lón ewe tánipiin Eten, neman a fós ngeni lón ewe sókkun fósun Ipru minen lóóm lóóm. Mwirin Jiowa a fós ngeni aramas, áwewe chék ren Moses, Samuel, me Tafit pwe epwe pwár ngeniir minne a ekieki. Inaamwo ika ekkena mwán ra mak lón pwisin ar kapas lón fósun Ipru me ra eáni pwisin napanapen ar mak, nge minne ra makketiw ina wesewesen án Kot ekiek. Ra makkeei minne Jiowa a apasa me ra pwal makkeei pwóróusen ewe riri lefilen Kot me néún kewe aramas. Áwewe chék, lón Paipel a mak pwóróusen féfférún chón Israel, ar pwáraatá tong me tuppwél ngeni Kot, me pwal ar féffér mi mwáál me ar álleasolap. Meinisin ekkena pwóróus ra mak pwe sipwe káé seni.​—Rom 15:4.

5. Itá Kot a chék áeá fósun Ipru pwe epwe fós ngeni aramas? Áweweei.

⁵ Esap iteitan Jiowa a chék áeá fósun Ipru lón an fós ngeni aramas. Lón ewe fansoun chón Israel ra ngaseló seni Papilon, ekkóch me leir ra kan fóffós lón fósun Aramaik iteitan. Neman ina ewe popun Taniel, Jeremaia, me Esra ra makkeei ekkóch kinikinin ewe Paipel lón fósun Aramaik. *

6. Pwata ra afféúni ewe Tesin Ipru lón fósun Krik?

⁶ Mwirin, lupwen Alexander mi Lap a okkufaaló chómmóng fénú wóón fénúfan, ewe fós Koine Krik ewe esin fós aramas ra kan fóffós lón, a chéúló lón chómmóng fénú me ina ewe fós ra eáni. Chómmóng chón Jus ra poputá le fós lón fósun Krik. Iwe, ló, ló, ló, ewe Paipel Tesin Ipru a afféú ngeni fósun Krik. Iwe aramas ra eita ngeni Septuagint. Ina ewe áeúin afféún Paipel me pwal ina eú me lein ekkewe afféún Paipel mi fókkun lamot. Ekkewe sousile ra lúkú pwe 72 chón afféú ra unusen féri ena Septuagint. * (Ppii ewe pwóróus fan.) Ekkóch chón afféú ra tichik le afféúni eféú me eféú kapas lón ewe Tesin Ipru, nge ekkewe ekkóch rese kon ina usun. Iwe nge ekkewe chón Jus mi fós lón fósun Krik me ekkewe Chón Kraist, ra chúen lúkú pwe ewe Septuagint, ina án Kot we Kapas.

7. Menni fós Jesus a áeá lón an asukula néún kewe chón káé?

⁷ Lupwen Jesus a nóm wóón fénúfan, neman a fós lón fósun Ipru. (Joh. 19:20; 20:16; Föf. 26:14) Eli a pwal néúnéú ekkóch mwuten kapas lón fósun Aramaik aramas ra sissilei lón ena atun. Jesus a pwal sile ewe fósun Ipru minen lóóm lóóm, ewe fós Moses me ekkewe soufós ra eáni, nge minne ra makketiw, ekkewe chón Jus ra álleani iteiten wiik lón ar kewe sinakok. (Luk. 4:17-19; 24:44, 45; Föf. 15:21) Inaamwo ika aramas ra pwal fós lón fósun Krik me Latin lón fansoun Jesus we, nge Paipel ese affata ika Jesus a pwal fós lón ekkena fós.

8, 9. Pwata chómmóng Chón Kraist ra fós lón fósun Krik, me met ena mettóch a áiti ngenikich usun Jiowa?

⁸ Chókkewe mi akkomw tapweló mwirin Kraist ra fós lón fósun Ipru nge mwirin án  Jesus máló, néún kewe chón káé ra pwal fós lón ekkóch fósun fénúfan. (Álleani Föför 6:1.) Lupwen ewe kapas allim a chéúfetál, chómmóng Chón Kraist ra fós lón fósun Krik lap seni fósun Ipru. Pokiten ewe fósun Krik ina ewe fós me chéú, iwe ekkewe puken Mateus, Markus, Lukas, me Johannes ra kawor lón fósun Krik. * (Ppii ewe pwóróus fan.) Pwal och, néún aposel Paulus kewe taropwe me ekkewe pwal ekkóch puk lón Paipel ra mak lón fósun Krik.

⁹ A mmen amwarar pwe lupwen ekkewe soumakken ewe Tesin Krik ra aloni alon ewe Tesin Ipru, fán chómmóng ra angei seni ewe Septuagint. Fán ekkóch minne ra aloni ra ekis sókkóló seni ekkewe popun kapas ra néúnéú lón fósun Ipru. Iwe, minne ekkena chón afféú rese unuséch ra afféúni a kapachelong lón án Kot we Kapas lón ach ei fansoun. Ei mettóch a áiti ngenikich pwe me ren Jiowa ese wor eú fósun fénúfan are eú nónnómun aramas epwe múrinné seni pwal eú.​—Álleani Föför 10:34.

10. Met sia fen káé seni napanapen án Jiowa fós ngeni aramas?

¹⁰ Sia fen káé pwe Jiowa a fós ngeni aramas me ren met nónnómur lón eú me eú atun. Jiowa ese ekieki pwe mi lamot ach sipwe fós lón eú chék kapasen fénúfan ren ach sipwe silei I me minne a tipeni. (Álleani Sekaraia 8:23; Pwärätä 7:9, 10.) Sia pwal káé pwe Jiowa a emmweni ekkewe soumakken Paipel, me a mut ngeniir ar repwe makkeetiw ekiekin lón itiitin pwisin ar kapas.

11. Pwata esap eú minen eppet ngeni Jiowa án aramas eáni sókkópaten fósun fénúfan?

¹¹ Aramas ra eáni sókkópaten fósun fénúfan, nge esap ina eú minen eppet ngeni Jiowa. Ifa usun sia silei? A mak lón Paipel fitu chék ekkewe kapas lón ewe popun fós Jesus a eáni. (Mat. 27:46; Mark. 5:41; 7:34; 14:36, Testament Mi Fö) Nge Jiowa a túmúnú pwe ewe pwóróus Jesus a uweifetálei epwe mak me afféú lón fósun Krik, me mwirin och fansoun epwe pwal afféú lón pwal ekkóch fós. Pwal och, pokiten ekkewe chón Jus me ekkewe Chón Kraist ra féri kapiin chómmóng án Kot we Kapas, iwe a túmún an na Kapas. Mwirin, ekkena kapi ra pwal afféú lón sókkópaten fósun fénúfan. Fépúkú som ier mwirin Kraist, John Chrysostom a erá pwe áitien Jesus kewe ra fen afféú lón fósun Siria, Isip, India, Persia, Itiopia me pwal ekkóch.

12. Ifa usun aramas ra fókkun ú ngeni ewe angangen afféwú me eineti Paipel?

¹² Seni lóóm tori ikenái, a wor chómmóng aramas ra fókkun ú ngeni ewe angangen afféwú me eineti Paipel. Úlúpúkú som ier mwirin án Jesus uputiw, ewe sou nemenemen  Rom itan Diocletian a allúkú pwe meinisin kapiin Paipel epwe kamóló. Engeréú ruupúkú som ier mwirin, William Tyndale a poputá le afféúni ewe Paipel ngeni fósun Merika. A erá pwe ika Kot a mut ngeni an epwe ekis manawattam, epwe féri pwe pwal mwo nge emén chón atake át epwe silei Paipel lap seni emén néúwisin lamalam. Pokiten Tyndale a kúna riáfféúmwáál lón England, a sú seni me ló ngeni Iurop pwe epwe tongeni afféúni me peresei néún we Paipel. Inaamwo ika ekkewe néúwisin lamalam ra sótun kenaló meinisin kapiin ena Paipel ra kúna, nge a einet ngeni chómmóng aramas. Ló, ló, ló, chón oputa Tyndale ra fórusi wóón efóch irá me keni i. Nge ewe Paipel Tyndale a afféúni ese móló ren ekkena angangen ú ngeni seni ekkena néúwisin lamalam. Me ekkewe pwal ekkóch chón afféú ra néúnéú ena Paipel lupwen ra ammólnatá ar repwe féri pwal eú afféún Paipel itan King James Version.​—Álleani 2 Timoty 2:9.

13. Ewe angangen etittin fán iten ekkewe kapiin Paipel minen lóóm lóóm a pwáraatá met?

¹³ Pwúngún pwe lón ekkewe ekkóch kapiin Paipel minen lóóm lóóm, mi wor ákkáekis mwáál lón me ekis sókkofeseniir. Iwe nge, ekkewe sousile usun Paipel ra etittinafichi fitengeréú kapiin, kinikinin ekkóch kapiin, me ekkewe afféún Paipel minen lóóm. Iwe ra alélléfengeniir me ra kúna pwe mi chék wor fitu wokisin mi ekis sókkofesen, nge ese pwal watte minne ra sókkofesen wóón. Nge án Kot we pwóróus lón ewe Paipel ese siwil. Ekkena sókkun angangen etittin a alúkúlúkú ngeni ekkewe chón káé Paipel mi letipwenechar pwe minne a nóm rer lón ei fansoun ina án Jiowa we Kapas.​—Ais. 40:8. * (Ppii ewe pwóróus fan.)

14. Ifa úkúkún chéúlóón ewe Paipel ikenái?

¹⁴ Inaamwo ika chómmóng aramas ra fókkun ú ngeni ewe Paipel, nge a fen afféú lón lap seni 2,800 fósun fénúfan. Ina ewe puk mi chómmóng afféún lap seni puk meinisin ikenái. Inaamwo ika chómmóng aramas rese lúkú Kot, nge an we Kapas, ina ewe puk mi einet wóón unusen fénúfan lap seni puk meinisin seni lóóm tori ikenái. Ekkóch afféún Paipel ese kon lien mecheres ach sipwe álleani are pwúng afféún, nge lap ngeniir meinisin ra áiti ngeni aramas ewe pwóróus usun ewe ápilúkúlúk allim me ewe manaw esemuch.

15. (a) Ifa usun néúch kewe puken álillisin Paipel ra siwil seni ewe ier 1919? (b) Pwata néúch kewe puk ra akkomw mak lón fósun Merika?

¹⁵ Lón 1919, eú kúkkún kúmiin chón káé Paipel a kefilitá pwe epwe “chon angang mi allükülük o tipachem.” Lón ena atun, ena chón angang mi alúkúlúk a kan áeá lap  ngeni fósun Merika le awora mwéngé lón pekin lúkú ngeni néún Kot kewe aramas. (Mat. 24:45) Nge ikenái, ekkewe puken álillisin Paipel ra kawor lón lap seni 700 fósun fénúfan. Fósun Merika a chéúló me a fókkun iteféúló lón ei atun, usun chék ewe fósun Krik lóóm, ina popun aramas ra néúnéú lón pekin business me education. Ina popun néúch kewe puk ra akkomw mak lón fósun Merika, mwirin ra afféú lón pwal ekkewe ekkóch fósun fénúfan.

16, 17. (a) Met a lamot ngeni néún Kot aramas? (b) Ifa usun a tawe ena osupwang? (c) Met Pwiich Knorr a áneánei an epwe fis?

¹⁶ Meinisin néúch kewe puk ra lóngólóng wóón Paipel. Me lóóm, néún Kot aramas ra néúnéú ewe King James Version mi ffér lón 1611. Iwe nge, ekkewe kapas ra néúnéú lón ena Paipel ra fósun lóóm me a weires án aramas repwe weweiti. Fán ákkáeú chék ra néúnéú iten Kot we inaamwo ika ekkewe kapiin Paipel minen lóóm lóóm ra pani iten Kot fán fitengeréú. Ena afféún Paipel a pwal wor mwáál lón afféún me ra apachaalong fitu wokisin ese nóm lón ekkewe kapiin Paipel minen lóóm lóóm. Ekkewe pwal ekkóch afféún Paipel lón fósun Merika a pwal wor ena sókkun osukosuk lón afféún.

¹⁷ A ffat pwe a lamot ngeni néún Kot kewe aramas eú sókkun afféún Paipel mi pwúng me mecheres ar repwe weweiti. Ina popun a ffér eú Kúmiin Chón Afféúni ewe New World Translation. Seni ekkewe ier 1950 ngeni 1960 pwiich kewe lón ena kúmi ra atowu ekkóch kinikinin ewe Paipel lón wonu puk. Iwe, lón ewe mwichelap lón August 2, 1950 a katowu ewe áeúin puk. Lón ena mwichelap Pwiich Knorr a apasa pwe a lamot ngeni néún Kot kewe aramas eú mineféén afféún Paipel mi pwúng me mecheres án aramas repwe weweiti me epwe álisiir le silefichi ewe enlet. A lamot ewe afféún Paipel mi chék mecheres le állea me weweiti usun chék ekkewe popun mak makkeien néún Jesus kewe chón káé. Pwiich Knorr a áneánei pwe ewe New World Translation epwe álisi fite million aramas ar repwe silei Jiowa.

18. Met a álisi ewe angangen afféúni Paipel?

¹⁸ Lupwen a tori ewe ier 1963, a pwénúetá minne Pwiich Knorr a áneánei. Ewe New World Translation of the Christian Greek Scriptures a kawor lón fósun Dutch, France, Tois, Italy, Portugal, me Spein. Lón 1989, ewe Mwichen Soupwúngúpwúng án Chón Pwáraatá Jiowa a fératá lón ewe ofesilap lón New York eú mineféén kúmi pwe epwe álisi ekkewe chón afféwú ewe Paipel. Mwirin, lón 2005, a suuk ngeni meinisin ofesin afféú puk mi afféúni The Watchtower ar repwe tongeni afféúni ewe Paipel. Iwe, pokiten ena, iei unusen are kinikinin ewe Paipel New World Translation a kawor lón lap seni 130 fósun fénúfan.

19. Ifa ewe mettóch mi lamot a fis lón ewe ier 2013, me met sipwe káé lón en lesen mwirin ei?

¹⁹ A wor ekkóch fósun Merika a fen siwil seni ewe fansoun a katowu ewe áeúin New World Translation, ina popun a lamot kapasen lón epwe pwal ekkesiwil. Lón October 5 me 6, 2013, mi wor 1,413,676 aramas lón 31 fénú ra aúseling ewe prokram lón eú mwich mi kkóló aúchean. Emén me lein ewe Mwichen Soupwúngúpwúng a wisen atowu ewe mineféén New World Translation lón fósun Merika. Meinisin ra fókkun pwapwa, me chómmóng ra kechiw lupwen ra angei pwisin néúr kapiin ena afféún Paipel. Lupwen ekkewe mi eáni afalafal lón ena prokram ra álleani ekkóch wokisin seni ena Paipel, a ffat ngeni meinisin pwe ena mineféén Paipel a mecheres le állea me weweiti. Lón en lesen mwirin ei, sipwe pwal káé usun ekkena siwil, me pwal usun ewe angangen afféúni ei Paipel ngeni pwal ekkóch fósun fénúfan.