Ewe Paipel ina eú puk a minen lóóm lóóm. A ifa úkúkún minen lóómun? Ewe Paipel a poputá le mak 3,500 som ier lóóm. A mak lón ewe fansoun China a nóm fán ewe nemenem mi péchékkúl án ekkewe sounemenem seni ewe familien Shang, engeréú som ier mwen án ewe lamalamen Buddha poputá lón India.​—Ppii ewe pwóór “ Pwóróus Usun ewe Paipel.”

Ika eú puk epwe álilliséch ngeni aramas me emmweniir, iwe mi lamot epwe weweéch me fichitiir. A ina usun ewe Paipel. A pélúweni ekkewe kapas eis mi fókkun lamot mi kan ppiitá lón manawach.

Áwewe chék, ka fen ekieki ika, ‘Met popun sia manaw?’ Seni lóóm lóóm tori ikenái aramas ra osukosuk ika met pélúwen ena kapas eis. Nge sia tongeni kúna pélúwan me lón ewe áeúin puk lón Paipel, puken Keneses, sópwun eú me ruu. Me ikkena ie, ewe Paipel a pwóróus usun met a fis me “lepopun,” fite fite billion ier lóóm lupwen unuselapen láng kapachelong ekkewe galaxy, fúú me ei fénúfan ra fisitá. (Keneses 1:1) Mwirin, a áweweei feffeitáán fférútáán ei fénúfan pwe epwe eú leeni mi fich an epwe wor manaw wóón, ifa usun sókkópaten manaw ra fisitá, me ifa usun aramas ra fférútá. Paipel a pwal áweweei met popun meinisin ekkena mettóch ra fis.

Ewe Paipel a awora kapasen fén mi álilliséch epwe álisikich le pwákini ach kewe osukosuk mi kan ppiitá iteiten rán. Ena kapasen fén a mecheres ach sipwe weweiti. Mi pwúng ena ren ekkeei ruu mettóch.

Áeúin, ekkewe kapas Paipel a néúnéú ra fataffatéch, wenewen me luki letipen aramas. Ese néúnéú chómmóng mwuten kapas mi monomon. Ekkewe wokisin lón Paipel ra kon néúnéú ekkewe kapas wesewesen, ekkewe kich mi mwittir weweiti. Ekkewe pwóróus mi weires ach sipwe weweiti a mak lón ekkewe sókkun kapas sia kan néúnéú iteiten rán.

Áwewe chék, Jesus a áeá chómmóng kapas áwewe mi mecheres mi lóngólóng wóón met aramas ra kúkkúna lón manawer iteiten rán, pwe epwe áiti ngeniir ekkewe lesen mi kkúú letiper. Sia tongeni kúna chómmóng me lein ekkena kapas áwewe lón an we Afalafal Wóón ewe Chuuk mi mak lón Mateus sópwun 5 ngeni 7. Emén sou káé usun Paipel a erá pwe án Jesus na afalafal “eú afalafal mi álilliséch ngeni aramas” me a mak an “esap amasoua ach ekiek ren sókkópaten pwóróus, nge epwe fen emmweni me nemeni ach féffér.” Ka tongeni álleani ekkena wokisin lón Paipel neman  lón úkúkún 15 ngeni 20 minich, iwe kopwe ingeló ren mecheresin án Jesus kewe kapas nge mi fókkun kkúú letipach.

A pwal mecheres ngeni aramas ar repwe weweiti ewe Paipel pokiten met a fós usun. Esap eú puken tutulap. Nge, lap ngeni masouen Paipel, usun met The World Book Encyclopedia a apasa pwe a masou ren “pwóróusen aramas lap me aramas tekison” me ar “ápilúkúlúk, sópwongaw, sópwéch me ar achocho le tikeri och mettóch.” A mecheres ach sipwe weweiti ekkena pwóróus usun wesewesen aramas, minne a fis, me ekkewe lesen mi lamot lón.​—Rom 15:4.

Ren óm kopwe weweiti eú puk, mi lamot epwe mak lón eú fós ka silei. Lón ei fansoun, ese mwáál mi wor eú Paipel mi mak lón eú fós ka weweiti, ese lifilifil ia ka nónnóm ie are en chón menni fénú. A ifa me amwararen ena. Nengeni met a kan fis pwe epwe pwénútá ena.

Angangen afféú. Ewe Paipel a akkomw mak lón fósun Ipru, Aramaik, me Krik. Iwe, pokiten ena a chék aúkúk chóchóón chókkewe mi tongeni álleani ena puk. Ekkewe chón afféú mi letipwenechar ra fókkun angang weires ren an epwe kawor ewe Paipel lón pwal ekkóch fósun fénúfan. Kilisou ren ar angang weires, pwe iei unusen are kinikinin ewe Paipel a fen afféú me a kawor lón 2,700 som fósun fénúfan. Weween pwe lap ngeni aramas meinisin ra tongeni álleani mwaren ekkóch kinikinin ewe Paipel lón pwúkún ar fós.

Angangen Peres. Ewe popun Paipel, a mak lón ekkewe mettóch mi tongeni mesiló are taló, áwewe chék ren únúchen man, me ekkewe sókkun taropwe mi ffér seni ewe fetil itan papyrus. Ren an epwe chéúló masouen Paipel, ekkewe chón kapiini ena popun Paipel ra kapiiniéchú masouan me pwal féri chómmóng kapiin ren péúr. Ekkena esin kapi ra mémmong, me chókúkkún chék aramas a wor néúr moni ar repwe tongeni kamé. Nge ren ewe mwesinen peres Gutenberg a féri lap seni 550 ier ra ló, iwe einetin me chéúlóón ewe Paipel a lapóló. Me ren eú repot, lap seni nimu billion kapiin unusen Paipel are kinikinin a fen einet wóón fénúfan.

Ese pwal wor eú puken lamalam epwe tongeni léllé ngeni Paipel wóón ekkena ruu mettóch. A ffat pwe Paipel ina eú puk mi ffér pwe aramas repwe weweiti. Iwe nge, epwe tongeni wor áweiresin án emén epwe weweiti Paipel. Nge mi kawor álillis. Ia ka tongeni kúna me ie ena álillis? Me ifa usun kopwe kúna álillis seni? Ppii me lón ewe lesen mwirin ei.